साहित्यको नेतृत्व कसले गर्ने?

२००८, अगष्ट ११मा अद्यावधिक:
भूपि शेरचनको एउटा प्रसिद्ध कविता छ, "यो हल्लैहल्लाको देश हो" भन्ने। त्यो कविताको शुरुका केहि हरफहरु यी हुन्,

कानमा इयरफोन लगाउनुपर्ने बहिराहरु
जहाँ संगीत प्रतियोगिताका जज हुन्छन्
र जहाँ आत्मामा पत्थर परेकाहरु
काव्यका निर्णायक मानिन्छन्,
काठका खुट्टाहरु जहाँ रेसमा विजेता हुन्छन्
र जहाँ प्लाष्टर गरिएका हातहरुमा
सुरक्षाको संगीन थमाइन्छ------

पूरै कविता यहाँ गएर पढ्न सक्नुहुन्छ।

साहित्यको नेतृत्व कसले गर्ने?

मेरो लागि प्रश्नको एउटै उत्तर छ, सटीक र सोझो, "साहित्यकारले!"

अन्तरराष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास) भन्ने संस्थासंग सम्बन्धित थिएँ म दुइ-अढाइ वर्ष। त्यसभन्दा पहिले यो संस्थाको बारेमा बिल्कूलै जानकारी थिएन मलाई। साझाको कारणबाट चिनिएका, जापानमै बसिरहेका केहि साथीहरुको अनूरोध अनुसार म यो संस्थाको जापान शाखाको उपाध्यक्षको रुपमा रहें, एउटा कार्यकारी समितिको पूरै कार्यकालभरि र त्यसपछिको वर्तमान कार्यकारि समितिमा केहि महिना। संस्थाका कार्यक्रमहरु टोकियो केन्द्रित हुनाले प्रत्यक्ष सहभागिता जनाउने मौका मिलेन कुनै पनि कार्यक्रमहरुमा। तैपनि विद्युतिय माध्यमहरुबाट भएपनि केहि कुराकानी र छलफलहरुमा भने भाग नलिईएको हैन र साहित्यिक जमघटहरुका लागि रचनाहरु पनि नपठाइएको भने हैन।

अनेसासको अहिलेको केन्द्रीय अध्यक्षको रुपमा बिल्कूलै गैर-साहित्यिक ब्यक्ति चुनिएपछि मलाई त्यसभित्र बसिरहनु नैतिक रुपमा ठिक लागेन र राजीनामा दिएँ।

कुरो अघि बढाउनु भन्दा पहिले एउटा कुरा के स्पष्ट पार्न चाहन्छु भने म आफूलाई 'घघडान' साहित्यकार त ठान्दिन तर कतिपय यस्ता संस्थाहरुका 'लाउके' भएर विभिन्न पदहरुमा टाँसिइरहेका मान्छेहरुको दाँजोमा भने 'गतिलै' साहित्यिक क्षमता भएको ठान्दछु। यसलाई कसैले मेरो अहं ठान्छ भने मेरो भन्नु केहि छैन।

अनेसासको नयाँ केन्द्रीय 'नेता' देखेपछि अनेसास बाहिरका मान्छेहरु पनि 'छक्क' र 'पक्क' परेका हुन्!। यो 'एनआरएन' हो कि 'अनेसास' हो भन्ने छुट्याउन नसकिने भएपछि मान्छेहरु छक्क पर्नु नौलो कुरो भएन पनि।

यो प्रकरणका कारण अनेसास भित्र केहि विवाद उठेको पक्कै हो। अनेसासभित्रको ती विवाद र असन्तुष्टिलाई भने कसरी थामथुम पारिएको छ, त्यहाँका हस्तीहरुनै जानुन्। तर उम्मेदवारीमै समाधान गरिईनुपर्ने यो प्रकरण यहाँसम्म आईपुगेको देख्दा भने त्यहाँका हस्तीहरुप्रति पनि टीठ लागेर आउँछ!

अब मूल कुरोतिर। कुनैपनि विषयगत संस्थाको नेतृत्व संबन्धित विषयकै हुनुपर्छ, झन नेतृत्व भन्नेबित्तिकै त्यो क्षेत्रमा अलिक स्थापित पहिचान भएकै ब्यक्ति हुनैपर्छ। डाक्टरहरुको संस्थाको नेतृत्वमा डाक्टरहरुनै हुन्छन्, ईञ्जिनीयरहरुको संस्थामा ईञ्जिनीयरहरुनै हुन्छन्, कर्मचारीहरुले आफ्नो नेता कर्मचारीनै छान्छन्----। हो, साहित्यका हकमा को साहित्यकार हो र को होइन भन्ने छुट्याउन खल्तीबाट झिकेर देखाउन सकिने एक पाने प्रमाणपत्र अथवा 'जागिरे' परिचयपत्र हुँदैन, तर साहित्यकारको प्रमाणपत्र भनेकै उसका रचनाहरु र उसको साहित्यिक ब्यक्तित्व होइन र? त्यसकारण को कति साहित्यिक हो भनेर तौलनु कुनै गाह्रो काम होईन। साहित्य रचनाको नाममा जिन्दगीमा एउटा मुक्तक समेत नलेखेपनि आफ्नो बायो-डाटामा 'गोरखापत्र र कान्तिपुरमा धेरै रचनाहरु प्रकाशित' भनेर लेखेकै भरमा साहित्यिक ब्यक्तित्वमा दरिईन्छ भन्यो भने अन्त खिसीट्युरीको पात्र बनिन्छ, तर अनेसासमा यसलाई सामान्य रुपमा लिईँदो रहेछ। के अनेसासको आम सोचाई यहि हो?

(केहि अनलाईन मिडियाहरुमा प्रकाशित लेखहरु र कुराकानीका आधारमा) मैले बुझेसम्म असन्तुष्टिलाई थामथुम पार्न अनेसासको 'माथि'बाट अनौठो तर्क दिइने गरिएको छ। 'नैतिक रुपमा त्यति ठिक त हैन तर वैध रुपमा छानिएको नेतृत्व भएकोले ठिकै छ।' भन्ने तर्क। यसको अर्थ, अनेसासभित्र 'नैतिक' आधारमा काम हुँदैन र कथित 'वैधानिकता'को कोरा तर्कलाईनै सर्वोपरी ठानिन्छ। नेपालको प्रज्ञा-प्रतिष्ठानमा कमल थापालाइ उप-कूलपति किन बनाईँदैन (कमल थापाकै नाम जोडेको चित्त बुझ्दैन भने वामदेव अथवा अर्जुन नरसिं वा अरु कसैको नाम राखे हुन्छ)? कानूनी रुपमा त त्यहाँ पनि समस्या नहोला। त्यसकारण, यो 'वैधानिकता'को तर्कमा कुनै दम छैन र यस्तो काइते तर्कले अनेसासको खोलबाट बाहिर चियाएको लाज छोपिनु त कता हो कता झन ह्वाङ्गै हुन्छ।

केहि साथीहरु 'शायद ब्यबश्थापकीय कामको जिम्मा दिन राखिएको होला' भन्छन्। तर कथित 'ब्यबस्थापकीय' क्षमता पनि भएका साहित्यकारहरु नहुने हैनन्। अनेसास चलाउन चाहिने 'ब्यबस्थापकीय' क्षमता अनेसासका कुनै साहित्यिक मित्रमा पनि छैन भनेर म पत्याउँदिन। दोश्रो कुरो, गैर-साहित्यिक ब्यक्ति कार्यसमितिका लागि कुनै 'विशेष' कारणवश 'अपरिहार्य' भए अध्यक्ष बाहेकका पदमा ल्याए भैहाल्थ्यो। अर्कोतिर, सम्बन्धित ब्यक्तिको पनि रोजाई त्यहि हुनुपर्थ्यो, त्यसैमा विनम्रता झल्किने थियो। अनेसासभित्र धेरै स्थापित साहित्यकारहरु छन्, अहिलेका अध्यक्षले तिनको नेतृत्व गर्न खोज्नुमा चरम अहं र पदलिप्सा बाहेक केहि पनि देखिन्न।

जापानमै रहेका केहि 'साहित्यकार'हरु भने प्रकाशकलाई पनि अध्यक्ष बनाउन सकिन्छ भन्छन्। पहिलो कुरो त, गैर-साहित्यिक 'विशुद्द ब्यापारी' प्रकाशक साहित्यकारहरुको संस्थाको अध्यक्ष भएको कतै पनि सुनिएको छैन। दोश्रो कुरो, प्रकाशक अध्यक्ष हुन पाउँछ भने वितरक पनि हुन पाउने भयो, किताब पसले पनि हुन पाउने भयो। अझ 'लोकतान्त्रिक' बनाएर कुनै आम पाठकलाईनै अध्यक्ष बनाए पनि भयो!
****************************************************
यो ब्लगका पाठक मित्रहरु, शिर्षकको प्रश्नको जवाफ दिने पालो अब तपाईँको।