February 07, 2024

'जेठान' सँगको गुनासो

 "कस्तो झ्याउ लाउने गीत बजाको ए जेठान ! एक महिनापछि म पनि विदेश जाँदैछु, यस्तो गीत सुनार औडा बनाउनी---?" बस सानेपा पुगेपछि एकजना भाइ कराए ।  खलासीले उनीतिर पुलुक्क हेरे मात्र, चालकले पनि गीत रोकेनन् । 

बसमा विरक्त लाग्दो भाकाको दोहरी बजिरहेको थियो, कमाउन भनेर लोग्ने परदेशिएपछि लोग्ने-स्वास्नी दुबैले भोगेको एक्लोपनाको वेदनाका कुरा थिए दोहरीमा ।  

यातायात र निर्माण क्षेत्रका श्रमिक दाजुभाइहरुले एकापसलाई 'सम्धी' भनेर सम्बोधन गरेको धेरै सुनेको थिएँ, 'जेठान पनि चल्दो रहेछ भन्ने थाहा भयो । 

"कस्तो औडा बनाउनी गीत बजाको यार----" खसीबजारमा बसबाट झर्दा पनि ती भाइको गुनासो कायमै थियो । दोहरी बजिरहेकै थियो।

April 25, 2023

बादलको कथा - १

 


(२०७९, कार्तिक २३ गते मणिपाल अस्पताल, पोखराको चौथो तल्लाबाट खिचिएको।)

January 26, 2023

होइन रहेछ !!!

 "होइन रहेछ !" ३२ महिनापछी लेख्दछु अघिल्लो पोष्टको जवाफ ।

सारा संसारलाई आतंकित पारेको कोभिड-१९ यतिबेला केहि मत्थर भइसकेको छ। यो पारिवारिक र व्यक्तिगत तहमै आइपुग्यो। दोश्रो मात्रा खोपपछिको संक्रमणका कारण त्यति गलाउनचाहिँ सकेन हामी बुढाबुढी दुबैलाई।

कोभिडमात्र होइन, डेंगुको प्रकोपले पनि धेरै सतायो नेपालीलाई यो बीचमा।

अब ब्लगलाई फेरि सकृय गराउने योजना हो मेरो। फेसबुक र ट्विटरमा लेख्दा अलि बढीनै सतही भइएजस्तो लागेको छ।

गहन कुरा केहि लेख्न सकिएन भने पनि कम्तिमा आफूले खिचेका तस्बीरहरु भएपनि राखेर नियमित हुने कोशिश गर्ने छु।

May 16, 2020

के यो एउटा मास हिस्टेरिया हो??

नेपाल सरकारले घरबन्दी (लकडाउन) लाई फेरि थप गर्ने लक्षण देखाएको छ । तर लकडाउनमा जनताको आधारभूत आवश्यकताको सम्बोधन गर्न भने सरकार चरम असफल भएको छ । यो सरकारसंग लकडाउनका नाममा लकडाउन बाहेक अरु कुनै दृष्टिकोण देखिन्न ।

नेपालको जुन 'अधमरो' शैलीको परीक्षण प्रकृया छ, त्यसका कारण अब दुई-तीन वर्षसम्म संक्रमितहरु बढीरहेको देखिनेछ । जनता घरमा थुनिएको दुई महिनाको अवधि सरकारले घृणित राजनीतिक चलखेल र भ्रष्टाचारी गतिविधिमा खेर पाल्यो। त्यतिखेर परीक्षण धेरै गरिएको भए अहिलेसम्न धेरै कुरा स्पष्ट भइसक्ने थियो ।

कोभिड-१९ नाम दिइएको संक्रामक रोगको कारक भाइरसको संक्रमण गति रोक्नका लागि भन्दै गत २-३ महिना संसारका धेरै देशहरु लकडाउनमा गए । अहिले आएर हेर्दा मलाई कहिलेकाहिँ यो कतै एउटा विश्वव्यापी मास हिस्टेरिया त होइन जस्तो पनि लाग्छ । भविष्यमा यो कालखण्डका हामीलाई हेरेर मान्छेहरु हाँस्नेछन् जस्तो पनि लाग्छ । वा भाइरस नयाँ भएकाले त्यसको 'चरित्र बुझ्न' लिइएको समयका रुपमा पनि लेलान् ।

चीनको उहानमा पहिलो पटक संक्रमण देखिएको र त्यहाँ कडा लकडाउन गरिएकाले दुनियाँले त्यसकै सिको गर्यो । तर उहान विशाल चीनको एउटा शहरमात्र भएकाले उनीहरुले त्यसलाई सही व्यवश्थापन गर्न सके होलान् । नेपालजस्ता देश भने देशव्यापी लकडाउनमा छन् र यसले हामीलाई नराम्ररी थला पारेको छ ।   

यतिखेर आइपुग्दा, भ्याक्सिननै नबनेपनि, भाइरसका बारेमा चाहिँ दुनियाँलाई धेरै थाहा भइसकेको छ । संक्रमण हुनासाथ मान्छे मरिहाल्ने जस्तो त्रासको वातावरण बनाइएएको छ नेपालमा । संक्रमित मध्ये धेरै उपचारपछि निको भइसकेका छन्, नेपालमा मात्र होइन, संसारभरिनै । संक्रमणको दर उमेर अनुसार र शारीरिक स्वास्थ्यको अवश्था अनुसार पनि फरक छ । ज्येष्ठ नागरिकहरु र पहिलेबाटै कुनै रोग भएकाहरुमा संक्रमणको असर बढी घातक हुने देखिएको छ । 

फेरि, यतिखेर संसारभरि जो कोरोनाका लारण मरे, ति मध्ये कतिमा पहिल्यै अरु स्वास्थ्य समस्या थिए भन्ने तथ्याङ्क राम्रोसंग आइसकेको छैन, त्यो आएपछि शायद त्रासको मात्रा केहि कम होला ।

त्यसैले, अब यो समस्यासंग लड्न लकडाउनका नाममा लकडाउन थपेर जनजीवनलाई थप त्रसित बनाउनुभन्दा पनि एउटा व्यवश्थित उपचार प्रणालीमा जानु जरुरी छ । बृद्ध-बृद्धा र स्वास्थ्य समस्या भएको जनसंख्यालाई भिडभाडबाट जोगाउने, अरु स्वस्थ जनसंख्याले पनि आवश्यक भौतिक दूरीको पालना गर्ने र आफ्नो जीवनशैलीमा आवश्यक परीवर्तन गर्ने र राज्यले परीक्षण, आइसलेसन, उपचार र कन्ट्याक्ट ट्रेसिङलाई जारी राखीरहने बाटोमा जानु पर्छ । यो संगै जनताको दैनिकीलाई क्रमश: सहज बनाउँदै जानु अति जरूरी छ । यो भाइरस लकडाउन गर्दैमा बिलाएर जाँदैन, भ्याक्सिननै बने पनि बिलाएर जाँदैन । अरु थुप्रै भाइरसहरुजस्तै यो  भाइरस पनि लामो समयसम्म, शायद सधैंभरि मानिसको वरिपरि रहिरहने निश्चित छ । त्यसैले यससंग जुध्ने रणनीति पनि दिर्घकालीन हुनुपर्छ ।

विश्वका धेरै विकसित देशहरु लकडाउनलाई खुकुलो पार्दै दैनिकीलाई सामान्य बनाउँदै जाने तर नेपालजस्ता तन्नम देशहरु भने सधैं यसैलाई साध्य मानेर थुनिइरहने हो भने हाम्रो आर्थिक हैसियत कता पुग्ला । अहिलेको लकडाउनले अविकसित देशहरुको अर्थन्तन्त्रको विगत २५ वर्षको उपलब्धिलाई सिध्याउने प्रक्षेपण आइसकेको छ, अझै यहि शैलीमा लम्बिरहने हो भने कति वर्षसम्मका लागि हाम्रो ढाड भाँचिने हो भन्न सकिन्न ।   

April 21, 2020

Sapiens पढेपछि

युवल नोआ हरारीको चर्चित किताब 'Sapiens A Brief History of Humankind' साथमा भएको धेरै भएको थियो तर पढ्ने मेसो परेको थिएन । केहि दिन अगाडि पढिभ्याइयो । यो किताबको बारेमा धेरै चर्चा भइसकेको छ विश्वव्यापी रुपमा।

अरु आम इतिहासका पुस्तकभन्दा यो फरक छ, शाशकहरुलाई भन्दा आम  मानवजातिलाई केन्द्रमा राखेर लेखिएको छ । तिथिमिति र घटनाक्रमहरुको सपाट वर्णनभन्दा पनि समग्र मानवजातिको चेतनाको विकासक्रमको दस्तावेज भन्दा हुन्छ । मानवजातिको विगत र वर्तमानको सजीव ब्याख्या त छ नै, भविष्यका बारेमा समेत केहि अनुमानहरु गरेका छन् हरारीले ।

समग्र मानवजातिको इतिहास व्याख्या गर्ने क्रममा उनले पश्चिमी सभ्यताको आधारभूमिलाई बढी पछ्याएका छन् । औद्योगिक क्रान्तिपछिको मानव इतिहास निश्चित रुपमा पश्चिमी दबदबाको इतिहास हो तर मानव जातिको चेतनाविकासको व्याख्यामा पूर्वमा विकसित जीवनशैली, प्रविधि र दार्शनिक मान्यताहरुको पनि अलिक बढी चर्चा गरेको भए हुने थियो जस्तो लाग्छ ।

किताब पढीरहँदा धेरै ठाउँमा ओशोले बिभिन्न प्रवचनमा मानवजातिका बारेमा बोलेका कुराहरुसंग मिल्दाजुल्दा विचारहरु भेटें मैले । हरारीले ओशोका बारेमा के सोच्छन् भन्नेचाहिँ मलाई थाहा भएन तर आफ्ना यिनै विचारहरुका कारण पनि ओशोले धेरै विरोध र अवरोधको सामना गर्नु परेको थियो । यी विचारहरु अहिले शायद स्विकृत हुँदै गएका छन् ।

एउटा रुचिकर, ज्ञानवर्धक र नवीन तर्क र अनुमानले दिमागलाई हल्लाउन सक्ने गज्जबको किताब पढेको सन्तुष्टि दिन्छ जो कसैलाई Sapiens ले, त्यसमा कुनै सन्देह छैन ।



केहि टिपोटहरु किताबबाट:


We still inhabit the hunter-gatherer world. Our ------ conflicts and our sexuality are all the result of the way our hunter-gatherer minds interact with our current post-industrial environment.
Most of the infectious diseases that have plagued agricultural and industrial societies (such as smallpox, measles and TB) originated in animals and were transferred to humans only after the agricultural revolution.
(Page 58)

The wandering bands of storytelling Sapiens were the most important and most destructive force the animal kingdom had ever produced.
(Page 69)

The historical records make Homo Sapiens look like an ecological serial killer.
We have the dubious distinction of being the deadliest species in the annals of biology.
(Page 82)

The transition to agriculture began around 9500 ~ 8500 BC in the hill country of south-eastern Turkey, western Iran and the Levant.
(Page 87)

About domestication of plants and animals in page 87 - 88

No new plant of animal domestication in the last 2000 years.
Our minds are those of hunter-gatherers, our cuisine that of ancient farmers.
(Page 88)

The agricultural revolution certainly enlarged the sum total of food at the disposal of humankind, but the extra food did not translate into a better diet or more leisure. Rather it translated into population explosion and pampered elites. The average farmer worked harder than the average forager and got a worse diet in return. The agricultural revolution was history's biggest fraud.
(Page 90)

The essence of the Agricultural Revolution: the ability to keep more people alive under worse conditions.
Agricultural Revolution was a trap !
(Page 94)

One of history's few iron laws is that luxuries tend to become necessities and to spawn new obligations.
(Page 98)

Cattle: one of the most successful animal species ever to exist (genetic proliferation) . At the same time, they are some of the most miserable animals in the planet.
(Page 108).

History is something that very few people have been doing while everyone else was ploughing fields and carrying water buckets.
(Page 114)

C. 1776 BC - code of Hammurabi
1776 AD - USA Declaration of Independence
(Page 117 - 118)

Writing is a method for storing information through material signs (memory outside brain).
Sumerians invented writing.
Other large societies: bees, ants, etc. But all required info ingrained in their DNA. But as Sapiens live in imagined world, info ingrained in DNA is not enough. They need memory outside their brain too.
(Page 138)

Its telling that the first recorded name in history belongs to an accountant, rather than a prophet, a poet or a great conqueror.
(Page 139)

Quipu - Inca 'computer'

When humans try to regain control of the rebellious script, it responds by attempting to wipe out the human race.

Imagined orders + devised scripts = mass cooperation networks

Gender is a race in which some of the runners compete only for the bronze medal.
(Page 117)

Money ----- represents systematically the value of other things.
(Page 197)

Money can convert, store and transport wealth easily and cheaply.
Money isn't a material reality -  it is a psychological construct.
(page 200)

Religion: A system of human norms, ------ belief in superhuman order
(Page 238 - 239)

Atman (आत्मा) - polytheism. Polytheism is open minded, rarely persecutes 'heretics' and 'infidels'.
(Page 238 - 239)

Chapter 12 - The Law of Religion

syncretism - into single great world religion

'Level 1 chaos' - e.g. weather predictions : Is not influenced by the prediction
'Level 2 chaos' - e.g. market predictions : Is influenced by the prediction itself
(Page 267, 268)

Revolution, by definition, unpredictable. A predictable revolution never erupts.
(Page 268)

The Gilgamesh Project (defy death)
(Page 297)

Science is a very expensive affair.
(Page 302)

Europe ruled the world due to the mentality of conquest.
(Page 316)

Astronauts and the old native Indian man
(Page 318)

Like evolution, history disregards the happiness of individual organisms -----.
(Page 371)

https://en.wikipedia.org/wiki/Actuarial_science

Credit is the difference between today's pie and tomorrow's pie.
(Page 345)

"Egoism is altruism".
(Page 348)

The first and most sacred commandment of the new capitalist creed; The profits of production must be reinvested in increasing production. Capitalism distinguished 'capital' from 'wealth'.
(Page 349)

Veganism
(Page 384 - 385)

The tragedy of industrial agriculture is that it takes great care of the objective needs of animals, while neglecting their subjective needs.
(Page 385)

World population: 700 million in 1700, 950 million in 1800, 1.6 billion inn 1900, 6 billion in 2000, and near about 7 billion in 2020

Millions of years of evolution have designed us to live and think as community members. Within a mere two centuries, we have become alienated individuals.
(Page 403 - 404)

If I bake a cake from flour, oil and sugar, all of which has been sitting in my pantry for the past two months, it doesn't mean that the cake itself is two months old.
(page 407)

Imagined community: 'Madonna Fans",
Consumer tribe
(page 408)

These days, every year is revolutionary.
(Page 409)

"It was the best of time, it was the worst of time."
(Page 410)

Each and every victim is a world destroyed, a family ruined, friends and relatives scarred for life.
(Page 410)

No war, because of (i) high price of war (ii) wealth not in material but in minds of professionals   (iii) peace more lucrative as trade is easy   (iv) peace loving elites
(page 416 - 418)

---- we are destroying the foundations of human prosperity in an orgy of reckless consumption.
(Page 424)

"If you have a why to live, you can bear almost any how." - Nietzche
(Page 437)

Humans are the outcome of blind evolutionary process that operate without goal or purpose.
Any meaning the people ascribe to their lives is just a delusion.
(Page 438)

Can genetic engineering change the social structure too?
(Page 451)

Inter-brain-net : Cyborg : Collective memory bank
(Page 456 - 457)

Are computer viruses living creatures?
(Page 457 - 458)

The road to near perfect medicine
(Page 459)

Gilgamesh Project is the flagship of science. It serves to justify everything science does.
Impossible to stop Gilgamesh - impossible to stop Frankenstein

Self-made gods with only the laws of physics to keep us company, we are accountable to no one.
We are consequently wreaking havoc on our fellow animals and ------, yet never finding satisfaction.

Is there anything more dangerous than dissatisfied and irresponsible gods who don't know what they want?
(Page 466)

April 20, 2020

सावधान, ययाति आइरहेछ !

तिम्रो आँखा थुत्न आइरहेछ
मुटु, कलेजो काट्न आइरहेछ
तिम्रो दिमाग थुन्न आइरहेछ
फोक्सो, मिर्गौला खोस्न आइरहेछ
तिम्रो आयु लुट्न आइरहेछ
तिमीलाई मार्न आइरहेछ
वर्तमानलाई मार्न आइरहेछ
भविष्यलाई मार्न आइरहेछ
सावधान, ययाति आइरहेछ !
'वर्तमान'को आयु खोसेर बाँच्ने ययाति
तिमीले उसमा अलिकति संवेदना खोजेछौ
उसंग अलिकति मानवीयता मागेछौ
'ययाति'पनि मान्छे हो भन्ने
यो कति ठूलो भ्रम रहेछ तिम्रो ???
'ययाति' केवल हत्या गर्दो रहेछ
'वर्तमान'को हत्या
र 'भविष्य'को हत्या
हत्या
केवल हत्या
तिम्रो आयु लुट्न आइरहेछ
तिमीलाई मार्न आइरहेछ
सावधान, ययाति आइरहेछ !

April 14, 2020

संसार ठप्प छ !

कोभिड-१९ नाम दिइएको कोरोना भाइरसका कारण संसार ठप्प छ ।

नेपाल पनि ठप्प छ । यो 'लकडाउन' आफू कार्यरत क्याम्पसको आवास क्षेत्रभित्र खुम्चिएर बितिरहेको छ। अन्यत्र हेरीकन यहाँ बस्ने हामीले खुम्चिएको भन्न पनि मिल्दैन वास्तवमा । ३१८ रोपनीको क्षेत्रफलमा बिहान बेलुका घुम्ने, खेल्ने खुल्ला ठाउँ जति भने पनि छ। क्याम्पस परिसरभन्दा बाहिर जान त्यति मिल्दैन। बिहान र बेलुका दुई-दुई घण्टा तोकिएको छ बाहिर निस्केर नजिकका पसलबाट सामान किन्न ।

लकडाउनका शुरुवाती दिनहरु नभ्याएर थाती रहेका अध्यापनसम्बन्धी काममा पनि लगाइयो । तीन जना मिलेर घरका काम गर्दै पकाउँदै, खाँदै, टिभी हेर्दै, चलचित्रहरु हेर्दै र किताबहरु पढ्दै गरेर लकडाउनका तीन हप्ता बितेको छ । संसारभरिको आतंकबाट नेपाल केहि न केहि अछूतोजस्तो देखिएको थियो तर कोरोना संक्रमितहरुको संख्या बढीरहेको आँकडा आउन थालेको छ। जताततै अब के हुने हो, यो स्थिति कति लम्बिने हो र संसार कता जाने हो भन्ने अनिश्चय र त्रास फैलिएको छ।

संयोगवश आज नेपाली नयाँ वर्ष २०७७ पनि परेको छ । म भने बिहानैबाट ढाड दुखेर बाङ्गिएर हिँडिरहेको छु :) आशा गरौं, भोलिको दिन ब्युँझदा मेरो ढाड दुखाईको अन्त्य भइसकेको हुनेछ र सबैतिरबाट सकारात्मक खबरहरु आउन थालेका हुनेछन् ।

तपाईँलाई, मलाई र संसारका सबैलाई हार्दिक शुभकामना !

April 02, 2020

कात्रो

जिउँदो छँदा त उसलाई पटक-पटक चिनिएको थियो
लाग्छ, मर्नुअघि पनि 'प्रतिशत'को कुरा छिनिएको थियो
चिताको लाश जुरुक्क उठेर कात्रोको कमिशन माग्यो
जुन कात्रो उसैका लागि देशको बजेटले किनिएको थियो ।