अर्कोचोटि ब्लगमा लेख्छु भनेर पहिल्यै तय गरेका विषयले लेखिने मौका कमै पाऊँछन्। एउटा टाँसोपछिको केहि दिनको अवधिमा केहि न केहि नयाँ घटना घटिरहन्छन् र मन त्यतैतिर मोडिन्छ। कहिलेकाहीँ कुनै विशेष घटना नघटेपनि बीचैमा अरु कुरा लेख्ने धून चल्छ। आज (जनवरी २०) मा लेख्न थालेको यो विषयलाई पनि बीचैबाट अरु कुनैले उछिन्ने हो कि थाहा छैन।
यो टाँसोमा कुरा गर्न लागेको नेपाली भाषाको बारेमा हो। आफ्नो मातृभाषा भएकोले, यसमै तोतेबोली बोल्न, सुस्केरा काढ्न, सपना देख्न र हाँस्न-रुन सिकेकोले मलाई नेपाली भाषाको असाध्यै माया लाग्छ। मलाईमात्रै किन, धेरैलाई आफ्नो मातृभाषा प्यारो लाग्छ। यहाँ 'सबै' नराखेर 'धेरै' राख्नुको कारणचाहिँ हाम्रो समाजमा, देशमा; आफनो मातृभाषालाई माया नगर्ने मान्छेहरुको संख्यापनि बढ्दै जानु हो । दैनिक ब्यबहारमा टाकन-टुकन बोल्दैमा माया गरेको मानिन्न भाषालाई, यसलाई इज्जत दिन पनि जान्नुपर्छ। नेपाली भाषा-साहित्यलाई हेय ठान्ने मान्छेहरुको जमात बढ्दैछ। हाम्रो समाजको तलदेखि माथिसम्म आफनो मातृभाषालाई कस्ता-कस्ता ब्यबहार गर्ने मान्छे छन् भन्ने हामी सबैलाई थाहै छ, त्यसकारण त्यतातिर धेरै नजाऔं। एउटा छुट्टै लेख बनाउनुपर्छ त्यसका लागि। नेपालमै हुर्केका र नेपालमै पढेका फररर-- अंग्रेजी पड्काउन सक्ने धेरै मान्छेहरु एक अनुच्छेद नेपाली लेख्नुप-यो वा दुई मिनेट नेपालीमा मन्तब्य दिनुप-यो भने पसिना छुटाऊँछन्। जापान बस्दा मैले देखेको एउटा राम्रो कुरा के हो भने सानैबाट मान्छेलाई जापानीमा पोख्त बनाईँदो रहेछ। अब जापानीनै भएपछि त्यो कुन ठूलो कुरा भयो र भन्ने कुरा पनि आउन सक्छ तर आफ्नो भाषामा पोख्त हुनु ठूलै कुरा हो। सानै उमेरबाट बच्चाहरुलाई आफ्नो भाषामा धाराप्रवाह बोल्न र लेख्न सिकाईन्छ। हामीकहाँ त्यस्तो खाले शिक्षाको अझै शुरुवात भएको छैन। शिक्षाको पहिलो खुड्किलोको रुपमा सृजनशील रुपमा सोच्न र उत्तिकै सृजनशील रुपमा बोलाई र लेखाईमा त्यसलाई उतार्न सिकाईनुपर्छ। मेरो विचारमा आफ्नो मातृभाषामा दक्ष मान्छेलाई अर्को नयाँ भाषा सिक्न झन् सजिलो हुन्छ।
एकचोटि यस्तै प्रसंगमा 'जापानमा बसेका शिक्षित नेपालीहरुमध्ये, कुनै विदेशीलाई सामान्य नेपाली भाषा सिकाउन सक्षम कति होलान्?' भन्ने कुरा निक्लेको थियो। उत्तर सहज छ, धेरैजसोले सक्दैनन्। यसो भनिरहँदा घमण्ड गन्हाएको लाग्न सक्छ कसैलाई, तर यो मेरो घमण्ड हैन, बिल्कूल यथार्थ कुरा हो। मेरो नेपाली भाषाको ज्ञान पनि एकदम अधूरो छ भन्ने मलाई थाहा छ। हामी नेपाली भाषामा, सामान्य नेपाली सिकाउन सक्नेगरी पनि दिक्षित छैनौं। यति हुँदा-हुँदैपनि आफ्नो भाषाको बारेमा चासो राख्नु कुनै नराम्रो कुरा होईन भन्ने सोचेर यो चर्चा गर्न खोजिएको हो।
नेपाली भाषाले आधुनिक रुप ग्रहण गरेको धेरै भएको छैन। भानुभक्तभन्दा अलि पहिल्यैबाट गनेर ल्याउने हो भनेपनि लगभग दुई-सवा दुई शताब्दीमात्रै भयो यसमा गम्भिर साहित्य लेखिन थालेको (मेरो बुझाई गलत पनि हुनसक्छ)। सरकारी ब्यबहारको कुरा गर्ने हो भने राणाकालसम्म यसलाई उर्दू, फारसी, हिन्दी आदिको दाँजोमा हीन ठानिन्थ्यो। एउटा भाषाको जीबनमा यो खासै लामो समय होईन, झन राणकालपछिको छ दशक त नगण्यनै हो। तर यहि छोटो अवधिमा पनि नेपाली भाषाले जुन प्रगति गरेको छ, त्यसलाई निश्चयपनि कम आँक्न सकिँदैन। यतिमै सन्तोष मानेर बस्ने अवश्था पनि छैन, यो भाषाले आफूलाई विकास गर्ने ठाऊँ अझै प्रशस्त छ, यसमा अझै प्रशस्त कालजयी कृतिहरु लेखिन बाँकी छन्।
नेपाली भाषाको सुधार, परिमार्जन र मानकीकरणका लागि बेला-बेला कुरा उठीरहन्छन। दश-बाह्र वर्ष पहिला 'नेपाली भाषा सुधार सुझाव कार्यदल' थियो, सिंहदरवारभित्रै अड्डा जमाएर बसेको थियो त्यो। बिभिन्न पत्र-पत्रिकाहरुमार्फत जनताबाट पनि सुझाव मागेको थियो त्यसले। मैले पनि केहि सुझावहरु हुलाकमार्फत पठाएको थिएँ। त्यो कार्यदल कहिलेसम्म रह्यो, त्यसले कस्ता-कस्ता सुझावहरु सरकार वा अन्य सम्बन्धित निकायहरु र ब्यक्तिहरुलाई दियो आदि थाहा छैन मलाई। त्यो कार्यदलले आफ्नो सुझाव सञ्चार-माध्यमहरुबाट पनि सार्वजनिक ग-यो होला, पढ्न पाईएन।
त्यतिखेर आफ्नो सुझाव पठाउनुअघि तयार पारेको खेस्रा भएको कापी कुनै पुरानो झोलाको पिँधमा ओसिएर बसेको छ होला। बुँदाहरु पाँच-सात कति थिए कुन्नि, सारमा भने मानकीकरण (Standardization) मै जोड दिएको थिएँ। नेपाली भाषाको सर्वसम्मत ब्याकरण समेत अझै छैन जस्तो लाग्छ (यी केहि वर्षमा भएका गतिबिधिबाट बेखवर रहेको हुनपनि सक्छु म)। ब्याकरणका पुस्तकपिच्छे फरक-फरक ब्याख्या देखिन्छन्। नेपाली भाषा नेपाल, भारत, भुटान, बर्मा हुँदै अब त विश्वब्यापी भईसकेको छ। पश्चिमी मुलुकहरुमा पनि उल्लेख्य संख्यामा नेपालीहरु पुगिसकेका छन। सबैतिरका नेपालीहरु साहित्यिक रुपमा सकृय पनि छन्। यसैले, भद्रगोलको स्थिति आउनुभन्दा पहिलेनै मानकीकरण र सर्वसम्मत ब्याकरणको आवश्यकता छ, विशेष गरी लेख्य भाषाको लागि।
हाम्रो आफ्नै लेखाईभित्रका केहि कुरालाई आधार मानेर हेर्दा पनि के स्पष्ट हुन्छ भने अहिले नेपाली मनपरी लेखिन थालेको छ। ह्रस्व-दीर्घका कुरा धेरै मान्छेलाई थाहा नहुनु सामान्य मानिन थालेको छ। सबैलाई ह्रस्व गर्दिए हुन्छ भन्नेहरु पनि धेरै छन्। गाह्रो लाग्यो भन्दैमा भाषालाई ताछेर दुब्लो बनाउने नियत मात्रै हो यो। बोलीचालीमा उस्तै गरी प्रयोग हुन थाले पनि ह्रस्व-दीर्घले लेख्य भाषाको सौन्दर्य बढाऊँछन् जस्तो लाग्छ मलाई। त्यस्तै गरी 'व' र 'ब', 'श', 'स' र 'ष' आदिमा भेद राखिन छोडेको छ। लेखाईमा त यस्तो भेदको आवश्यक छ नै, बोलाईमा पनि यी ध्वनिहरुको वास्तविक प्रयोग गर्न फेरि सिकाउन थालिनु पर्छ। त्यस्तै, 'ऋ' जस्ता अक्षरहरुको प्रयोग एकदम कम हुन थालेको छ। धेरैले 'रि' वा ' री' प्रयोग गर्छन् 'ऋ' लेखिनुपर्ने ठाऊँमा। छोरीलाई नेपाली सिकाउन सजिलो हुन्छ भनेर घरबाट पठाइदिएको दुईटा बाह्रखरीका पुस्तकमध्ये एउटामा 'ऋ' छँदैछैन।
नेपाली भाषामा संस्कृतबाट आएका शब्दहरु प्रशस्त छन्। तिनको प्रयोगका बारेमा पनि एउटा नियमको आवश्यकता छ। विज्ञान-प्रविधिसंग सम्बन्धित शब्दभण्डारमा भने विदेशी शब्दहरुकै रजाईँ चल्ला अब लामो समय। संस्कृतको सहारामा मौलिक शब्द खोज्न नसकिने होइन, भलै ब्यापक प्रयोग नहोस्। प्रयोग नभएपनि शब्द-भण्डारलाई समृद्ध राखिरहे केहि हानी हुँदैन।
अर्कोतिर ब्यक्तिका (र ठाऊँहरुका) नाम रोमनमा लेख्ने कुरामा पनि त्यत्तिकै भद्रगोल छ। मेरो नाम म 'वसन्त' लेख्छु तर रोमनमा 'Basanta' लेख्छु। बोलाईँदा 'बसन्त' हुने पुगेकाले मलाई 'Basanta' लेख्न सिकाईयो होला। 'सीता', 'गीता' का लागि Seeta, Geeta नलेखेर Sita, Gita लेखिन्छ। बोलीचालीलाई पछ्याएको हिसाबमा सामान्य लाग्न सक्छन् यस्ता कुराहरु, तर भाषाको शुद्धताको चासोभन्दा बाहिरै बसेर हेर्दा पनि यस्ता कुराले अन्यौल जन्माउने दिन आऊँदैछन्।
(प्रसंगवश, यस्ता कुराहरुका बारेमा सल्लाह गर्न भनेर साझा डट कममा एउटा धागो पनि शुरु भएको थियो अलिक पहिला। अहिले त्यति चल्तीमा छैन।)अब आईपुग्दैछु म यो टाँसो जन्माउने प्रसंगमा। जनवरी २० को 'दैनिकी' को
'तर्क वितर्क' मा एमाले नेता प्रदिप नेपालको एउटा भनाइ (अघिल्लो दिनको 'नयाँ पत्रिका'मा छापिएको लेखको अंश) देखें, घतलाग्दो पनि लाग्यो;
"यो सरकार ढलेर भन्दा रहेरै मुलुकको अस्तित्व खतरामा परेको देख्छु म पशुपतिनाथका पुजारीको सन्दर्भ अध्ययन गर्दा। नेपालीको विरोधलाई वाईसीएल र प्रहरीको मारपिटबाट दबाउने, गरेको निर्णय बदर हुँदैन भन्दै नेपाली सर्वोच्च अदालतको तिरस्कार गर्ने कामरेड प्रचण्ड र महिनामा एक दिन मात्रै नुहाउने उहाँका मन्त्रीको भाषणलाई भारतीय जनता पार्टीको एउटा फोनले पर्लक्कै उल्ट्याइदियो।"
(एमाले नेता प्रदीप नेपाल नयाँ प्रत्रिकामा सोमबार ६ माघको लेखमार्फत् ।) लेख पूरै पढ्न खोज्दा त्यो दिन किन हो कुन्नि, 'नयाँ पत्रिका' को गृहपृष्ठ खुलेन (भोलिपल्ट पढें)। पत्रिकाको पृष्ठ नखुलेपछि देवनागरीमै लेखेर खोज्दा प्रदिप नेपालको बारेमा गुगलले के देखाऊँदो रहेछ भनेर हेर्ने लहड चल्यो।
हिन्दी नै हिन्दी पो दिन्छ त गुगलले! अलि-अलिमात्रै नेपाली साईट देखिए! एकछिन छक्क परें म, त्यस्तो त नहुनुपर्ने। समाचारमूलक नेपाली साइटहरु पनि अब त धेरैनै भईसके। यस्सो ध्यान दिएर हेरेको, मैले 'प्रदिप' को सट्टा 'प्रदीप' लेखेको रहेछु। 'प्रदिप नेपाल' राखेर हेर्दा सबैजसो नेपाली साईट भएको सूचि हात लाग्यो। यो हाम्रो भाषाको मानकीकरण गर्ने सवालमा ध्यान दिनुपर्ने अर्को कुरा हो। अब भाषालाई मानकीकरण गर्दा यो भाषाको अरु भाषासंगको समानता र गुगलजस्ता सर्च इञ्जिनहरुको बारेमा पनि गम्भिर ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता भईसकेको रहेछ।
नेपाली र हिन्दी दुबै मूल रुपमा संस्कृतबाट विकसित भएकाले यिनमा धेरै समानता छन्, लिपि एउटै छ र धेरै शब्दहरु उहि छन्। अब नेपाली भाषाको मानकीकरण गर्दा नेपालीहरुमाझको प्रयोगलाई मात्रै हेरेर मात्रै नहुने रहेछ, दुई भाषाबीचको मानकीकरण पनि अनिवार्य भईसकेको रहेछ। लेखाईमा सानातिना भिन्नता हुँदा गुगलपूर्वको जमानामा खासै फरक पर्दैनथ्यो होला, तर गुगलको जमानामा भने धेरै फरक पर्दो रहेछ। यो माथिको 'प्रदीप' र 'प्रदिप' को प्रसंगबाट पनि स्पष्ट भयो। दुईटा भाषाका ज्ञान-भण्डारबाट एकापसले लाभ उठाउने हो भने दुबै भाषामा प्रयोग हुने शब्दहरुको लेख्य रुपमा एकरुपता ल्याउनु अत्यन्त जरुरी छ। हिन्दी मात्रै होईन, देवनागरी लिपि प्रयोग हुने र उस्तै शब्दहरु धेरै भएका देशभित्रैका र दक्षिण एशियाका अरु भाषाहरुसंग पनि समन्वयको आवश्यकता छ। संस्कृतबाट आएका शब्दहरु प्रयोग गर्ने सवालमा हिन्दी-भाषीहरु हामीभन्दा धेरै सचेत छन् (माथीकै उदाहरणमा पनि संस्कृतको 'दीप' शब्दमा प्रत्यय थपिएर बनेको हुँदा 'प्रदीप'नै सही हो मेरो विचारमा)। दुबै शब्दलाई एकै तरिकाले लेखियो भने खोज धेरै सजिलो हुन्छ, नत्र धेरै भद्रगोल हुने प्रष्ट छ। मानौं कि 'आयुर्वेद' लाई नेपालमा 'आयुर्बेद' लेखियो र त्यसबारेका धेरै जानकारी/साहित्यलाई ईण्टरनेटमा राखियो, हिन्दीमा 'आयुर्वेद' नै प्रयोगमा आयो र उनीहरुले पनि यससम्बन्धी धेरै जानकारी ईण्टरनेटमा राखे। अब गुगलमा खोज्दा के भनेर खोज्ने? कम्तिमा पनि खोज्ने समय दोब्बर हुन जान्छ, अरु झमेलाहरु पनि थपिने त छँदैछ।
(यो लेख्दा-लेख्दै भर्खरै हेरें मैले, समस्या शुरु भईसकेको रहेछ। 'आयुर्वेद' खोज्यो भने हिन्दी साईटहरु बढी देखिन्छ, 'आयुर्बेद' खोज्यो भने नेपाली साईटहरु बढी देखिन्छ। यदाकदा 'आयुर्बेद' लेखिएका हिन्दी साईटहरु पनि नदेखिने हैनन्, तर ती अत्यन्त कम छन्। गलत लेखाई हाम्रो हो, उनीहरुको होइन।) ईण्टरनेटमा हाम्रो उपस्थिति बढ्दै जाँदा भाषिक शुद्धतामा झन ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता छ। यसैले फेरि एकचोटि आधारभूत संस्कृतको उपस्थितिलाई विद्यालयमा अझ दह्रिलो बनाउनु नितान्त जरुरी छ। ब्यक्तिगत रुपमा मलाई कुनै दिन फेरि संस्कृतको अध्ययन शुरु गर्ने मन छ, त्यस्तो गम्भिर अध्ययन गर्ने समय नमिल्ला अब तर आफ्नो नेपाली भाषामा अलिकति निखार ल्याउनका लागि अलिअलि भएपनि नपढी भएको छैन। कक्षा ६ र ७ मा जाँच भ्याउने उद्देश्यलेमात्रै संस्कृत पढियो, त्यसपछि संस्कृतसंगको सम्बन्ध टुटेको छ।
अर्कोतिर सञ्चारकर्मी र पत्रकारहरुलाई त नेपाली संगसंगै संस्कृतमा पनि एउटा निश्चित तह पार गरेकै हुनुपर्ने गराउनु अति अनिवार्य छ।
'संस्कृति र संस्कृत' विरोधी 'भिल्ल'हरुको राज चलेको बेलामा यस्ता कुरामा राज्य आफैं पनि तत्कालै तात्ला भनेर सोच्नु बेकार छ। जे सकिन्छ, नेपाली भाषालाई माया गर्ने हामी सबैले आ-आफ्नै ठाऊँबाट गरौं।
