कठिन यात्राका पाइलाहरु पढेपछि

एउटा पुस्तक पसलमा पुस्तकहरु छानिरहँदा “काठमाडौं विश्वविद्यालय-कठिन यात्राका पाइलाहरु” भन्ने पुस्तकमा आँखा प-यो। काठमाडौं विश्वविद्यालयका उपकुलपति डा. सुरेशराज शर्माले आफू र आफ्ना सहकर्मीहरुको स्वप्न-परियोजनालाई साकार बनाउने क्रममा आईपरेका चुनौती, खानुपरेका हण्डर र प्राप्त भएका सहयोग र हौसलाहरुबाट जम्मा भएको आफ्नो अनुभवलाई पुस्तकको रुप दिनुभएको रहेछ। प्रथम संस्करणका रुपमा २०६६ सालको असारमा १००० प्रति छापिएको रहेछ यो पुस्तक । देशको एउटा प्रमुख शैक्षिक संस्था जन्मने र अगाडि बढ्ने क्रममा यसले बटुलेका अनुभवलाई पढ्ने मौका यसरी अगाडि आऊँदा एकदम खुशी लाग्यो र पुस्तक किनें।

पत्रिकाहरुमा प्रकाशित हुने पुस्तक-समीक्षाहरुमा यो पुस्तक परेको पनि थियो होला कुनै दिन, पढ्न छुटको रहेछ। अथवा हुनसक्छ, अस्थिर राजनीतिले पूरै देश र परिवेशलाई गाँजेको र त्यसैको कालो छायामा वौद्धिक विमर्श र सञ्चारमाध्यमहरु पनि सेपिएको बेला प्राज्ञिक इतिहासलाई विषय बनाएर लेखिएको पुस्तक त्यत्ति चर्चायोग्य नठानिएको पनि हुनसक्छ। तर यो र यस्ता पुस्तकहरु सधैं चर्चायोग्य, पठनयोग्य र मननयोग्य छन्, अहिलेको हाम्रो निराशाजनक राष्ट्रिय मनोदशामा यस्ता प्रेरणादायी पुस्तकको हामीलाई झन् धेरै खाँचो छ।

काठमाडौं विश्वविद्यालयले नेपालको उच्च शिक्षा प्रणालीलाई पुनर्परिभाषित गर्ने र गुणस्तरीयता दिने कुरामा एउटा मानक स्थापित गरिसकेको कुरामा कुनै सन्देह छैन। यसले आफूलाई एउटा विश्वस्तरको प्राज्ञिक संस्थाको रुपमा विकास गरीरहेको छ। त्रिभुवन विश्वविद्यालयनै उच्च शिक्षाको एउटै पर्याय बनेको र नीजि वा सामुदायिक स्तरमा कलेजभन्दा बढी सोच्नै नसक्ने समयमा काठमाडौं विश्वविद्यालयको परिकल्पना र स्थापना आफैंमा नेपाली शैक्षिक जगतको एउटा क्रान्तिकारी घटना थियो। काठमाडौं विश्वविद्यालयलाई शुरुमा उपत्यकाभित्रै राख्ने योजना रहेपनि र अहिले रहेको धुलिखेल पनि भौगोलिक रुपमा काठमाडौंबाट धेरै टाढा नभएपनि यसको स्थापना नेपालको उच्च शिक्षाको विकेन्द्रीकरणको शुरुवात पनि हो। राष्ट्रिय जीवनमा यसको महत्व र दूरगामी असरलाई इतिहासले अवश्य उच्च मूल्यांकन गर्नेछ। नेपालको उच्चशिक्षामा जारी अराजकता र गतिहीनताको विकल्पमा प्रणालीबद्ध र समयबद्ध शैक्षिक गतिविधि नेपालमा पनि सम्भव छ भन्ने कुरा काठमाडौं विश्वविद्यालयले यो अढाई दशकको अवधिमा गरेरै देखाईदिएको छ।

“यो पुस्तक काठमाडौं विश्वविद्यालयप्रति जिज्ञासु बनेका मान्छेहरुका जिज्ञासालाई सङ्क्षिप्त रुपमा समाधान गराउन खोज्दा प्रकट भएका छिटपुट अनुभवहरुको संग्रह हो।“ भनेर लेखकले पुस्तकको शुरुवातमा ‘आफ्नो भनाइ’मा लेख्नुभएको छ। अझ धेरै कुरा उहाँले पछि आफैं वा अरुले लेख्नका लागि राख्नुभएको आशय पनि बुझिन्छ। विश्वविद्यालय निर्माणका क्रममा भोग्नुपरेका अनुभवहरु, सामना गर्नुपरेका आलोचना र शंकाहरु र हतोत्साही बनाउने टिप्पणीहरु आदिको चर्चासंगसंगै उहाँले यो संस्थाको शुरुवाती परिकल्पनाका बारेमा पनि लेख्नुभएको छ। उहाँको आफ्नो पेशागत जीवनका अनुभवले उहाँलाई शैक्षिक विकासमा नेपालको स्थिति र यसको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरसंगको दूरीलाई निकै नजिकबाट बुझ्न र अब त केहि नगरी हुँदैन भनेर झस्काएको देखिन्छ। काठमाडौं क्याम्पसको नाममा पुल्चोक क्याम्पसमा बिहान पढाएर शुरु भएको यात्रा धुलिखेलमा पुगेर काठमाडौं विश्वविद्यालयको रुप लिई निरन्तर बिस्तारित हुने क्रममा प्राप्त सहयोगहरु सबैको अत्यन्त प्रेम र आदरपूर्वक चर्चा गरिएको छ पुस्तकमा। आर्थिक सहयोग गर्ने उदारमना ब्यक्तित्वहरु र राष्ट्रिय-अन्तरराष्ट्रिय संघ-संस्थाहरुको चर्चा पढ्ने क्रममा ती ब्यक्तित्व र संघसंस्थाहरुकाप्रति पाठकका मनमा अगाध श्रद्धा भरिएर आउँछ। काठमाडौं विश्वविद्यालयरुपी यो शैक्षिक महायज्ञलाई दिगो र सफल बनाउन विदेशका थुप्रै लब्धप्रतिष्ठित विद्वानहरुले न्यूनतम सुविधामै पनि प्राध्यापन गरिदिएर, प्रयोगशालाहरुको स्थापनाको सुपरिवेक्षण गरिदिएर र अनुसन्धानमूलक प्राध्यापनको जग बसालिदिएर धेरै योगदान दिनुभएको रहेछ। ती मनिषीहरुको निस्वार्थ योगदानको राज्यले पनि उच्च मूल्यांकन गर्नुपर्छ।

यस पुस्तकमा लेखकले सकेसम्म सकारात्मक रुपबाट तत्कालीन घटनाक्रमहरुलाई पेश गर्नुभएको छ। तेईस वर्षे यात्रामा बिभिन्न निकायहरुबाट सृजना भएका अवरोधहरुका संङ्क्षिप्त चर्चा यदाकदा नभेटिने होईन तर उहाँ तिनमा अल्मलिनुभएको छैन बरु प्राप्त सहयोगको भने उच्च मूल्यांकन छ। काठमाडौं विश्वविद्यालय ऐनलाई संसदबाट पास गराउँदा यसप्रति नेपालको उच्च राजनीतिक तहका केहि ब्यक्तित्वहरुबाट राम्रो सद्भाव मिलेको देखिन्छ। यस्तै पछिका सरकारहरुबाट प्राप्त समर्थन र सहयोगको पनि चर्चा गरिएको छ।

प्रगतिको गति यही रहने हो भने विक्रम सम्बत २०७५ सालसम्ममा विश्वका पाँचसय वा एशियाका सय उत्कृष्ट विश्वविद्यालयभित्र पर्ने काठमाडौं विश्वविद्यालयको लक्ष पूरा हुनेमा कुनै शंका छैन। यसलाई राज्य र राजनीतिक दलहरुको अझ सद्भाव र सहयोगको आवश्यकता भने छ। यसलाई सके सघाउने, नसके कम्तिमा यसको शैक्षिक र ब्यबश्थापकीय प्रणालीलाई नबिथोल्ने प्रतिबद्धता र तदनुरुपको ब्यबहार विशेषगरी राजनीतिक दलहरुबाट आउनुपर्छ। पुस्तकमा एक ठाऊँमा चर्चा गरिएजस्तै भारतका इण्डियन इन्ष्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी, बिरला इन्ष्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी, मनिपाल इन्ष्टिच्युट अफ हाइयर एजुकेशन आदि जस्ता शैक्षिक संस्थाहरुले महात्मा गान्धी, नेहरु लगायतका राष्ट्रिय स्तरका राजनीतिज्ञहरुबाट पाएजस्तो सद्भाव र समर्थन पाउन सके नेपालका शैक्षिक संस्थाहरु पनि उनीहरुजत्तिकै प्रतिष्पर्धी हुन नसक्ने कुनै कारण छैन।  

काठमाडौं विश्वविद्यालयका उपलब्धिहरुलाई अहिलेको तरल राजनीतिक स्थितिमा जोगाउन सकिएला कि नसकिएला भन्ने प्रश्न यतिखेरको सबैभन्दा पेचिलो प्रश्न हो। यतिखेरको नेपाली राजनीति समाज र राष्ट्रप्रतिको दायित्व र कर्तव्यबोधभन्दा पनि ब्यक्तिगत, गुटगत अहं र स्वार्थले सञ्चालित छ। राजनीति निकृष्ट स्वार्थपूर्तिको साधन बनेपछि यसले समाजका सबै अंगहरुमा नकारात्मक हस्तक्षेप गर्छ जुन कुरा हामीले लामो समयदेखि देख्दै आईरहेका छौं। देशको शैक्षिक क्षेत्र राजनीतिक चलखेलबाट सबैभन्दा धेरै आक्रान्त छ। अन्त जेसुकै भएपनि काठमाडौं विश्वविद्यालयचाहिँ यस्ता फोहरी चलखेलबाट मुक्त छ भन्ने एउटा सन्तुष्टि पनि हामीले गुमाउनुपर्ने दिन आउन थालेजस्तो आभासले शिक्षाप्रेमीहरु चिन्तित छन्। शैक्षिक संस्थाहरुमाथिको राजनीतिक हस्तक्षेप सधैं ‘माथि’को नेतृत्व तहबाटमात्रै आउँछ भन्ने छैन, झन् नेपालजस्तो देशमा त यो जहिले पनि दलीय राजनीतिको विषाणुले ग्रस्त विद्यार्थी राजनीति र प्राध्यापक-कर्मचारी राजनीतिको माध्यमबाट आऊँछ। पूरानो त्रि.वि. वा पछिका पोखरा, पूर्वाञ्चल र नेपाल संस्कृत आदिको गतिहीनता र दूरावश्थाले हामीलाई यहि देखाएको छ। केहि समय यता काठमाडौं विश्वविद्यालय स्वयं पनि राजनीतिक घम्साघम्सीको मैदान बनेर हप्तौं बन्द हुन थालेको देखियो। नेपालको राजनीतिक नेतृत्व बिभिन्न मञ्चहरुमा भाषण गर्दा काठमाडौं विश्वविद्यालयजस्ता शैक्षिक संस्थाहरुलाई राजनीतिबाट अलग्गै राख्ने आदर्श त छाँट्छ तर यसले आफ्ना कार्यकर्ता तहमा त्यहि कुरालाई स्विकार्य र स्थापित बनाउन तत्पर भएको र काम गरेको अहिलेसम्म देखिएको छैन। त्यसैले, दलीय राजनीतिका दाऊपेचलाई सकेसम्म छिर्न नदिई विद्यार्थी र प्राध्यापक-कर्मचारीका हकहितका सवाललाई ब्यवश्थापन गर्न सफल हुने-नहुने कुरालेनै माथिको प्रश्नको उत्तर निर्धारण गर्छ। काठमाडौं विश्वविद्यालयमात्र नभएर जुनसुकै शैक्षिक संस्थाका हकमा पनि यहि कुरा लागू हुन्छ।

कमल दिक्षित र जगदीश घिमिरेले पुस्तकका बारेमा, लेखकका बारेमा र काठमाडौं विश्वविद्यालयका बारेमा ब्यक्त गर्नुभएका विचारले पनि उत्तिकै सकारात्मक छाप छोड्छन्। उहाँहरुका मन्तब्यमा ब्यक्त गरिएजस्तै यो पुस्तक ‘संस्था ब्यवश्थापन’ विषयको पाठ्यपुस्तक बन्न कुनै पनि हिसाबले योग्य छ। कुनैपनि शैक्षिक संस्थाको नेतृत्व गरीरहेकाले त झन् छुटाउनै नहुने पुस्तक हो यो। काठमाडौं विश्वविद्यालय आफैंमा सम्पूर्ण हो भनेर भन्न खोजिएको होईन, तर नेपालको सन्दर्भमा अनुसन्धानमूलक प्राध्यापनलाई स्थापित र विकसित गर्ने क्रममा काठमाडौं विश्वविद्यालयले आर्जन गरेजत्ति अनुभव र प्रतिष्ठा अरु विश्वविद्यालयहरुले आर्जन गर्न नसक्नुका कारणहरुको विश्लेषण गरिनुपर्छ। पोखरा, पूर्वाञ्चल र नेपाल संस्कृतजस्ता पछि खुलेका सरकारी विश्वविद्यालयहरुमा पदाधिकारीका रुपमा त्रि.वि. को राजनीतिक रोग बोकेका ब्यक्तिहरुको नियुक्ति र त्यसमा पनि चरम भागबण्डाको संस्कारले गर्दा संस्था सञ्चालन गर्न र दिगो बनाउन आवश्यक पर्ने ईमान्दारी, आँट र रचनात्मकताको सम्भावना शुरुमै साह्रै कम भईसक्ने देखिएको छ। तर यी संस्थाहरुले पनि आफ्नो र अरुको अनुभवबाट सिकेर ढिलोचाँडो सुध्रनैपर्नेछ। देशमा अब खुल्दै गरेका विश्वविद्यालयहरुका सामू पनि आफूलाई फोहरी राजनीतिको खेलमैदानमै सीमित राख्ने या आफ्नो प्राज्ञिक क्षितिजलाई निरन्तर विस्तारित गर्दै अघि बढ्ने-यिनै दुई विकल्पमात्र छन्।

यो लेख पुस्तकको समीक्षा होईन, पंक्तिकार आफूलाई त्यस योग्य पनि ठान्दैन। काठमाडौं विश्वविद्यालयसंग अहिलेसम्म कुनै पनि रुपमा सम्बन्धित नभएको हुँदाहुँदै र यसका आफ्नै व्यवश्थापकीय र अन्य कमजोरीहरु पनि छन् होला भन्ने कुरामा सचेत हुँदाहुँदै पनि यसको अवधारणाको प्रशंशकका नाताले यो सानो चर्चाको आँट गरिएको हो। पुस्तकको रुप पाएको एउटा सकारात्मक उर्जापुञ्ज र अनुभवहरुको संग्रहको चर्चा फेरि एकपटक शुरु होस् र सबैमा, विशेष गरी युवा पुस्तामा यो र यस्ता पुस्तकहरुमा गम्भिर रुचि जागोस् भन्ने आशय मात्रै हो यो।