रामायणमय निद्रा

भानुभक्त बाजेको 'रामायण' दुई पृष्ठ जति पढियो अघि भर्खर। हनुमान सीतालाई भेटेर, रामको औंठी चिनो बुझाएर-सन्देश सुनाएर र सीताको हालखबर बुझेर सीतासंग बिदाबादी भएका छन्। सीतासंग बिदा भएपछि हनुमान "----भन्छन् सब दुनियाँ त भेटिकन जाँ कस्तो छ रावण् पनि" भनी लंका घुम्ने विचारमा पुगेका छन्। भोलिका पृष्ठहरुमा हनुमानले लंकामा के-के गर्ने हुन् र रावणसंग के-के कुरा गर्ने हुन् भन्ने कल्पना गर्दै छोरी निदाईसकेकी छे।

सुत्नुअगाडि छोरीका लागि केहि पढिदिने पूरानो बानीकै निरन्तरताले 'रामायण'को बाटो हिँडेको हो यतिखेर।

मैले 'महाभारत'बाट शुरु गर्ने विचार गरेको थिएँ र विचार पलाउनसाथ टकटकाऊँदो 'महाभारत' किनेर ल्याएको थिएँ। मलाई लागेको थियो, सुत्नु अगाडि एक दुई पृष्ठ 'महाभारत' (वा अरु केहि) का श्लोकहरु वाचन गरेर सुत्दा 'एकै तीरमा धेरै निशाना' हुने पक्का थियो; जस्तो कि छोरीले दैनिक खोज्ने 'नयाँ' कथाको 'सहज आपूर्ती' हुने, आफैंले पनि कति पहिले नपढेका-नसुनेका कुरा पढिने हुँदा आफैंलाई पनि उपलब्धिपूर्ण हुने र लय हालेर पढ्दाको आनन्दानुभूति वर्णनातीत हुने आदि-आदि।

तर दुई-चार दिनको अनुभवले के सिकायो भने महाभारत बच्चाहरुसंग बसेर पढिने कुरो होईन। महाभारतभित्रको गहन दर्शन र जटिल राजनीति बुझ्न ठूलाले पनि धेरै सोच्नुपर्छ, बच्चाले त सक्ने कुरै भएन। अलिकति श्लोक पढ्दै- र 'कथा'का रुपमा छोरीलाई त्यसको सरल ब्याख्यान सुनाउँदै गर्ने मेरो 'प्रकृया' न त छिटो हुने भयो, न त सजिलोनै। फेरि, 'महाभारत'भित्र एकदम धेरै आईरहने प्रणयप्रसंगहरु पनि आठ वर्षकी बच्चीका लागि ठिक हुनेजस्तो लागेन।

र 'रामायण' शुरु भयो।

'रामायण' को कथा सरल रेखामा बगेको छ र यसभित्र 'महाभारत' भित्र जस्तो गहन दर्शन र जटिल राजनीतिक प्रसंगहरु पनि छैनन्। प्रणयप्रसंगहरु पनि धेरै छैनन् र र भएका पनि अलिक 'अप्रत्यक्ष' छन्। यसैले 'रामायण' को 'कथा' ठिक्क बच्चा सुहाऊँदो छ।

दिनको एक-दुई पृष्ठका दरले अबका केहि महिनाको निद्रा रामायणमय हुने पक्का छ। 

शिखर तरंग

अहिले Long Walk to Freedom

यता यो मिलेको छैन, उता त्यो मिलेको छैन, ब्लगमा लेख्न समय मिलेको छैन :) मिलेको टुक्राटाक्री समयलाई ब्लगका लागि तयार पार्न मैलेनै नसकेको हो, नचाहेको त होईन।

टुक्राटाक्री निक्लने खाली समयमा केहि पढ्ने कोशिश भने गरीरहेछु। पोखरामा हुने विमोचन आदिमा किनिने, प्राप्त गरिने नयाँ पुस्तकहरु लगभग सबैजसो पढिएको छ। सरस्वती प्रतीक्षाजीको कविता संग्रह 'वागी सारङ्गी' र शरण आँशुजीको कविता संग्रह 'असमय' पछिल्ला त्यस्ता दुई कृति हुन्। सरस्वतीजी युवा पुस्ताको सशक्त हस्ताक्षर हुनुहुन्छ र उहाँको साहित्यिक उचाई राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय आयाममा फैलीसकेको छ। शरणजीका कविताहरुले पनि प्रशस्त संभावना बोकेका छन्। 

विकास थापाजीको 'नेपालमा जलविद्युत' पनि पढिसिध्याएँ केहि समयपहिला। नेपालको जलविद्युत क्षेत्र अपार सम्भावनायुक्त हुँदाहुँदै पनि कसरी हाम्रो देश लोडशेडिङ्गको अँध्यारो दुर्गतिमा फँस्न पुग्यो र कसरी नेपालको जलसम्पदामा देशी-विदेशी माफियाको दाह्रा-नङ्रा गाडिएको छ भन्ने बुझ्न अहिले यो सबैभन्दा उपयुक्त पुस्तक हो।

अहिले भने महान राजनेता नेल्सन मण्डेलाको आत्मवृत्तान्त "Long Walk to Freedom" पढ्न शुरु गरेको छु। आदरणीय मण्डेलाको स्वास्थ्यमा केहि सुधार आएको खबर थियो उहाँको पन्चानब्बेयौं जन्मदिनताका। उहाँको सुस्वास्थ्य र दिर्घायुको कामना गर्दछु। 

'असमय' कविता सङ्ग्रबाट 'दिदी'

हिजो साउन ५ गते सहकर्मी साथी शरण आँसुजीको कविता सङ्ग्रह "असमय" को विमोचन भयो। पोखरा उद्योग वाणिज्य संघको अमृत शेरचन कक्षमा। पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारद्वारा प्रकाशित उक्त कविता संग्रहमा ४८ कविताहरु संग्रहीत छन्। आँसुजीका कविता पाठकका मनमा विशिष्ट भाव छोड्न सफल छन्। आज उक्त सङ्ग्रहको एक कविता साभार गर्न चाहन्छु। हिजोको विमोचन कार्यक्रममा आँसुजीको आग्रहमा यहि कविता वाचन पनि गरेको थिएँ मैले।

दिदी 

- शरण आँसु

डोको र नाम्लो यहीं छ

आँसी उद्याउने ढुङ्गो यहीं छ
मझेरी र भान्छामा रारन्न छ।
जूठो कसौंडी र ताप्केसित रित्तिएको
तिम्रो सपना यहीं छ।
तिमीसितै
बेसी झरेको
तिम्रो रहरको खेत यहीं छ।
दिदी!
तिमी कहाँ छौ?
तिम्रो आँखामा धान झुलेको छ कि छैन?
तिम्रो आँखामा रहर फुलेको छ कि छैन?

यहाँ त
बारीको डिलमुनि
गल्लीको छेउमा
लालुपाते फुलेको छ,
कान्ला, खोल्सामा
टाँकी फुल्दो छ र
तल्लाघरे कान्छा बाको कपाल पनि
सेतै टाँकी भएर फुलेको छ।
दिदी!
तिम्रो आँखामा
लालुपाते र टाँकी फुलेको छ कि छैन?

कोही भन्छन्
तिमी सहरमा छौ
कोही भन्छन्
तिमी सहरभन्दा बाहिर
रहरहरुको जहर पिएर बसेकी छौ।
कोहि भन्छन्
तिमी
सभ्यताको चुलीबाट पछारिएको
समयको आखेट भएर
निर्लज्ज/निर्बस्त्र
विज्ञप्त भएकी छौ।
दिदी!
तिमी कहाँ छौ?

यहाँ त पर्म छ
मर्मै मर्म छ
मर्महरुको पहाड छ।

सबै सबैको आँखामा
तिम्रो सम्झनाको पहाड छ।
दिदी!
तिमी कहाँ छौ??

'रेडियो अन्नपूर्ण ९३.४, पोखरा' को 'मुक्तक यात्रा' (२०७०, असार ८) मा मुक्तक वार्ता

शेष-अशेष-विशेष

यहि शेष छ, र मेरा लागि अशेष छ
मुटुमै छ, मेरा लागि विशेष छ
दुई नाऊमा खुट्टा कहिल्यै हाल्नेछैन-
मसंग जे छ, केवल यहि देश छ।

(असार १७, २०७०; पोखरा)

नेपालका खस जाति

डा. विपिन अधिकारीद्वारा लिखित "नेपालका खस जाति (क्षेत्री, बाहुन, कामी, ठकुरी, सार्की, सन्यासी, वादी, दमाई, घर्ती, गाइने इत्यादि)" नामको एउटा गोजिका पढिभ्याएँ केहि दिन पहिला। डा. अधिकारी संविधानविद्का रुपमा बढी चर्चित हुनुहुन्छ तर एउटा क्षमतावान इतिहासकारका रुपमा समेत उहाँको परिचय विस्तारित भएको देखाएको छ यो गोजिकाले।

यतिखेर देशमा 'पहिचान' भन्ने शब्द शायद सबैभन्दा धेरै चर्चित शब्द हो। आफ्नो 'पहिचान'को सम्मानको खोजी र त्यो पहिचानलाई समृद्ध गर्ने चाहना सबै समुदायमा रहेको हुन्छ। नेपालजस्तो विविधतायुक्त समाजमा पहिचानहरुको आपसी सम्बन्ध जटिल र पेचिलो हुनु स्वाभाविक हो। फेरि हाम्रो देशमा कुनै पनि एक जाति वा समुदायविशेष बहुमतमा रहेको छैन। नेपाल अल्पसंख्यकहरुको देश हो।

केहि ऐतिहासिक कारणहरुले गर्दा र केहि उनीहरुको आफ्नै साँस्कृतिक-सामाजिक-पेशागत रोजाईका कारण पहाडी भेगका खस जातिहरु नेपालको सत्तामा अरुभन्दा अलिक प्रभावी देखिन्छन्। अर्कोतिर, उनीहरुको खस भाषा परिमार्जित हुँदै 'नेपाली' भाषाका नाममा देशको सम्पर्क भाषा बनेका कारण पनि उनीहरुको सत्ता वा सरकारी पहुँच केहि सहज बनेको पनि हुनसक्छ। यो पृष्ठभूमिमा यतिखेर नेपालका तमाम समस्याहरुको जडका रुपमा खस (आम शब्दमा बाहुन-क्षेत्री) जातिलाई प्रस्तुत गरिएको छ। खस जातिका विरुद्ध राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय दुबै तवरबाट ब्यापक वैचारिक-राजनीतिक आक्रमण छेडिएको छ। आफ्नो पहिचानको खोजी गरेको दावी गर्नेहरु अतिवादी मार्ग रोज्दै खस जातिको पहिचान मेट्ने प्रयासमा समेत लागेका छन्। नेपालभित्र खस जातिको  आगमन र उनीहरुको बिस्तारका बारेमा गम्भिर भ्रमहरु सृजना गरिएका छन् र ती भ्रमहरुलाई स्थापित र अकाट्य 'सत्य'को जलप लगाउने कोशिश जारी छ।

आजसम्म आफ्नो पहिचानका बारेमा खासै चासो नदेखाएको भएपनि यो वातावरणमा स्भावतः म पनि अलिक सचेत हुँदैछु र आफ्नो ऐतिहासिक-साँस्कृतिक-सामाजिक परिचयका बारेमा जान्ने-बुझ्ने कोशिश गर्दैछु। केहि समय पहिला एउटा पुस्तक पसल चहार्ने क्रममा यो गोजिकामा आँखा पर्दा खुशी लागेको थियो।

सानो गोजिकाले नेपालका खस जातिको सबै आयामका बारेमा छोटो जानकारी दिएको छ। खस हिन्दूहरु कसरी मैदानी हिन्दूहरुभन्दा फरक हुन्, कसरी यी दुईको यो उपमाहाद्वीपमा फरक ढँगले आगमन भयो र कसरी फरक विकासक्रम भयो भन्ने कुराका बारेमा पढ्दा मेरा आफ्नै धेरै भ्रमहरु च्यातिए। त्यस्तै नेपालभरी यो जातिको उपश्थितिको प्रमाणलाई कसरी वैदिक काल वा त्यो भन्दा पनि अगाडिसम्म लान सकिन्छ भन्ने कुराले मेरो परिचयलाई अझ बलियो बनाएको बुझेको छु मैले। खस जाति कसरी आफ्नो प्रकृतिपूजक बोन धर्मबाट बिस्तारै बौद्ध र हिन्दू धर्मको प्रभावमा आईपुग्यो र कसरी बोन धर्मका कतिपय संस्कार-चालचलन अझै जीवित छन् भन्ने कुरा पनि रुचिकर लाग्छन्। साथै किन यूरोपेली धर्मप्रचारकहरु विगत केहि शताब्दीदेखि निरन्तर खसहरुका विरुद्ध विषवमन गरीरहेछन् भन्ने बारेमा लेखकका धारणाहरुसंग पूर्ण सहमत भएँ म।

खस वा गैर खस, नेपालको इतिहासमा रूचि हुने जो सुकैका लागि पनि एउटा पठनीय गोजिका हो यो।   

फेरि चुनाव गर्दैछन्

प्रतिगमन कोच्याएर फेरि चुनाव गर्दैछन्
जनतालाई होच्या‍एर फेरि चुनाव गर्दैछन्
हिजोका गुलिया नारा झुटा साबित भएपछि
डनलाई पैसा ओच्छ्याएर फेरि चुनाव गर्दैछन्