April 16, 2018

घलेल हुँदै ल्वाङ्गतिर

बोलीचालीमा ल्वाङ्ग घलेल नामले चिनिने भेग छ कास्कीमा। ल्वाङ्ग एउटा गाऊँ, घलेल अर्को गाऊँ। दुबै झुरुप्प परेका गुरुङ्ग बस्ती। २०७४ सालको अन्त्यका दुइ दिन त्यता घुमियो
----------------------------------- 
२०७३ सालको अन्त्यमा म, सोविता र आर्याले पर्वतको चित्रेमा एक रात बसेर भोलिपल्ट पञ्चासेको लेक उक्लेका थियौं। पञ्चासेबाट झरेर कास्कीको भदौरे देउरालीमा बास बसेर तेश्रो दिन पोखरा फर्केका थियौं। यात्राको अन्त्यमा हाम्रो पारिवारिक सल्लाह के भएको थियो भने हरेक वर्षको अन्त्यमा हामी तीनजना यसैगरी कतै न कतैको पदयात्रामा हिँड्ने छौं।

यसपालिको पदयात्रामा क्याम्पसका सहकर्मी परिवारहरु पनि मिसिने कुरा थियो। र योजना बनेको थियो पुनहिलको। म ६ महिना पहिलामात्रै त्यहाँ पुगेको भएपनि फेरि जान तयार थिएँ, त्यहाँको जंगलमा गुराँस अझै बाँकी होला भन्ने आशा पनि थियो।

तर आर्या आफ्नो बिदा मनाउन काठमाण्डौं घरतिर लागी। "अहिले तपाईँहरु जानुस्, म पछि साथीहरुसंग जाउँला।" भन्ने आत्मविश्वाश हामीतिर फ्याँकेर उ काठमाण्डौंमा आफ्ना काका-काकी, दाजुभाइ, दिदीबहिनी, फुपूहरुसंग रम्न थाली।

हामीले यात्राको योजना त्यागेनौं, पुनहिलतिरको ४ दिने यात्रालाई २ दिनको ल्वाङ्ग घलेल यात्रामा भने बदल्यौं।

चैत्र २९ गते बिहान १० बजेतिर हाम्रो चार सदस्यीय भ्रमण दलले आफ्नो यात्रा शुरु गर्‌यो। बगरसम्म नगर बसमा गइयो, त्यहाँबाट हरिचोकसम्म हिँडियो। हरिचोकबाट हेम्जा मिलनचोकसम्म फेरि अर्को बसमा गइयो। त्यहाँबाट एउटा जीप चढेर लुम्रे पुगेर झरियो।

त्यो दिन मलाई साह्रै झुम्म भइरहेको थियो र बसमा र जीपमा झकाइरहेको थिएँ। दूध चियाको तलतल लागेको थियो र त्यो खाए निद्रा पनि भाग्ला भनेर चिया पसलतिर लागियो तर दूध छैन भन्ने जवाफ पाइयो। अर्कोमा पस्दा पनि उहि जवाफ पाइयो र थप के पनि थाहा पाइयो भने लुम्रेमा दूध पाउन गाह्रै रहेछ। हरेक पसलमा सजाएर राखिएका 'ब्राण्डेड' बोतलहरु देख्दा यो ठाउँमा दूध नपाइनु स्वाभाविकनै हो भनेर कालो चिया पिइयो।

त्यसपछि जीप चल्ने बाटै-बाटो हामी बिस्तारै उकालो लाग्यौं। घलेल पुगेर बस्न घरवास (homestay) को सम्पर्क संगै गएका साथीका मामाबाट प्राप्त भयो। मसंग पोखरा वरिपरिका होम स्टेका विवरण र सम्पर्क नम्बरहरु भएको पर्यटन बोर्डको पुस्तिका पनि छ, अचेल होम स्टेका लागि हिँड्दा म त्यसैमा रहेका टेलिफोन नम्बरहरुमा सम्पर्क गरेर व्यवश्था मिलाउँछु। यस पटक भने मामाले भनेकै ठाउँमा गइयो।

डेढ घण्टाजति हिँडेपछि मामाले दिनुभएको नाम लेखिएको सानो साइनबोर्ड बाटैको एउटा पसलमा झुण्डिएको देखियो। चिनापर्ची गरेपछि हामीलाई पसलभन्दा दुइ कान्ला माथिको एउटा घरमा लगिन् घरबेटी बाकी बुहारीले। उनकी २-३वर्षकी सानी छोरी पनि पछि लागिन्। घर होम स्टेकै लागि छुट्याइएको रहेछ तर आँगन र पिँढीमा केहि धूलो-फोहर थुप्रिएको थियो। बुहारी नानीका अनुसार 'अहिले सिजन नभएको र आक्कलझुक्कल मात्र पाहुनाहरु आउने हुँदा' सरसफाइ त्यति नगरिएको रहेछ। परिवार सडकको पसलमै खाने-बस्ने गर्दो रहेछ। होम स्टेको बाहिरै चूल्हो पनि थियो र टन्न दाउरा पनि थुपारिएको थियो। 'सिजन'मा मान्छेहरु धेरै हुँदा त्यहि चूल्होमै खाना पाक्ने होला। हाम्रा लागि भने पसलमै पकाउने कुरा भयो।

उनले पिँढी अलि-अलि बढारेर गुन्द्री ओछ्याइदिइन्। हामी झोला कोठामा फ्याँकेर बाहिर निक्लियौं।

बस्दै गर्दा अघि देखिएकी सानी नानीसंगै ६-७ वर्षका दुइ नानीहरु पनि आइपुगे। एउटी तिनै सानी बच्चीकी दिदी र अर्की फूपूकी छोरी रहिछन्, अर्थात घरबेटी बा-आमैका छोरातिरका दुइ नातीनी र छोरीतिरकी एक नातीनी।

खाजाका रुपमा कालो चिया र घरमै बनेको झिलिङ्गा तारिएर आइपुग्यो। झिलिङ्गा निकै मिठो थियो।

हामीलाई यो घरवास कता-कता आत्मीयताहीन जस्तो लागीरहेको थियो। यस अघि गएका धेरै घरवासहरुमा पाइएको आत्मीयताका बारेमा कुरा गर्दै खाजा खायौं। अन्तजस्तो टिका र मालाले स्वागत नगरिएर पनि हाम्रो मनलाई त्यस्तो लागेको हुनसक्छ।

खाजा खाएर एकछिन गाउँ डुल्ने योजना थियो हाम्रो तर दर्केर पानी पर्न थाल्यो। 'पिउने कुरा के छ?' भनेर सोध्दा 'जेन्सका लागि लोकल र लेडिजका लागि भोड्का छ।' भन्ने बुहारी नानीको जवाफले एकछिन हँसायो पनि हामीलाई। पानी परेपछिको अलमललाई स्थानीय रक्सी मगाएर समाधान गर्ने निधोमा पुगियो। कोकाकोलाको बोतलमा डेढ लिटर कोदोको रक्सी आयो र साथमा आयो साँधेको भटमास। पछि साँधेको बदाम र अम्लेट पनि थपियो। अम्लेट मैले भने खाइन। मैले माछा, मासु र अण्डा नखाएको साढे सात वर्ष भइसकेको छ।

हाम्रो 'खानपीन' भर्खर शुरु हुँदै थियो, साथीको मामा आइपुग्नुभयो। उहाँ हेम्जादेखि सिदिङ्गसम्मका भेगहरुका पसलमा सामान आपूर्ति गर्नुहुँदो रहेछ। वर्षौसम्म हरेक दिनजसो जीपमा ओहरदोहर गरीरहनुभएका अनुभवी मामाका कुरा सुनियो। उहाँहरुको आफ्नै पसल पनि छ हेम्जा मिलनचोकमा। उहाँ धेरै बेर भने बस्नु भएन।

रक्सी त्यति कडा थिएन र स्वादपनि राम्रै थियो। रक्सीले ज्यान र मन दुबै तताउँदै ल्यायो। रक्सीले 'न्यानो' बनाएको आँखाले झमझम पानीमा रुझ्दै हाम्रा लागि पसलबाट खानेकुरा ओसारीरहेकी र 'आज तपाईँहरुलाई यहि खुवाउँछु' भनेर हलहलेको साग टिपिरहेकी बुहारी नानीलाई देखेपछि 'यो ठाउँ पनि साँच्चै आत्मीय रहेछ!' भन्ने निष्कर्षमा पुग्यो मेरो मन।

साढे सातबजेतिर खाना खान पसलतिर ओर्लियौं हामी। घरबेटी बा-आमैका दुइ छोरा साउदीमा रहेछन्। एउटी छोरीको घर नजिकैको धितालमा रहेछ। यी बुहारी नानीपनि दुइ छोरीहरु पढाउन पोखरामै बस्दी रहिछन् र अहिले छोरीहरुको बिदा भएकाले गाउँ आएकी रहिछन्। अर्की बुहारी नानीपनि बजारतिरै बस्दी रहिछन्।

दालभात, आलु-प्याजको तरकारी, हलहलेको साग र टमाटरको पिरो अचार- खाना वास्तवमै स्वादिलो थियो।

खाना खाइसकेपछि पिउने पानी लिएर घरवासतिर उक्लियौं र साढे आठतिरै सुत्यौं। रक्सीले राती तिर्खाभने खुब लगायो। धेरै सपना पनि देखियो, एउटामा म हाम्रो गाउँको एकजना दलीय 'झोले'संग  नराम्रोसंग बाझ्दैथिएँ। पछि ब्यूँझेपछि हाँसो लाग्यो यो सपना सम्झेर।

बिहान उठ्दा दिन सफा थियो र माछापूच्छ्रेको शिखरमा घामले स्पर्श गरीरहेको सुन्दर दृश्य देख्न पाइयो  घरको आँगनबाटै । 


नित्यकर्म सकेर चिया-खाजा खान पसलतिर झरियो। खाजा तयार हुँदै गर्दा पसल नजिकैको बारीको पाटोमा गएर हेर्दा अझ सुन्दर दृश्य देखिँदो रहेछ हिमशृंखलाको। पर्यटन बोर्डको पुस्तिकामा घलेलको परिचयसंगै देखाईएको तस्बीर यहीँबाट खिचिएको रहेछ।


घरबेटी बाले पकाएको चामलको मिठो रोटी, चिया र उसिनेको अण्डाको खाजा खाएर हिसाबकिताब गर्‌यौं र पैसा तिर्‌यौं। यो होम स्टे सस्तै मानियो। बारीको पाटोमा गएर केहि फोटाहरु खिचियो र बिदा भएर ल्वाङ् गाऊँतिर लागियो।

ढुङ्गा छापेको सिँढीहरु हुँदै एकछिन उकालो लागेपछि गाऊँ सकियो र। जंगलको बाटो शुरु भयो। बाटोभन्दा तल भने खेत थिए, धेरैजसो बाँझै। यी खेतहरुमा बर्खामा धान रोप्ने र हिऊँदमा केहि नरोप्ने गरिएकोले अहिले बाँझै देखिएको हुनसक्छ वा गाऊँमा काम गर्ने पाखुरीको अभावका कारण सधैं यसै गरी बाँझै रहेका हुन सक्छन्। एक ठाउँमा डेढ सयजति भेडाहरु चरीरहेका थिए। बाटोभन्दा तल्लो फोगटोमा एउटा टेण्ट थियो र त्यो भन्दा तल्लो फोगटोमा एकजना दिदी केहि काम गर्दै थिइन् र आफूसंगै काम गर्नका लागि आफ्नो छोरालाई बोलाउँदै थिइन्। छोराचाहिँ 'एकैछिन् है, आइहालेँ।' भन्दै टारीरहेका थिए। टेण्टमा बसीरहेका छोराचाहिँको खुट्टा र मोबाइल चलाइरहेका हातमात्रै देखिन्थ्यो बाटोबाट।

पन्ध्र मिनेट जतिमा बाटो ओरालो लाग्यो। अघिल्लो रात बेस्सरी पानी परेकाले बाटो चिसो थियो र एक-दुई ठाऊँमा अलिअलि चिप्लो पनि, तर बाटो सजिलै थियो। ओरालोको अन्त्यमा एउटा झोलुङ्गे पुल रहेछ। त्यो तरेर गएपछि कोलेली गाऊँ शुरु हुने रहेछ, संगै गएका साथीका अनुसार।


यो झोलुङ्गे पुल तरेर कोलेली गाउँको फेदको बाटो हिँड्न थालेपछि हिमशृङ्खलाले फेरि चियाउन थाल्यो। यो मनोरम हिमशृङ्खलाले बाटोभरि पछ्याइरह्यो।



यो बाटोमा बस्ती एकदमै पातलो थियो। बाटोमा हामीले जम्मा एकजना मान्छे भेट्यौं। 'कताबाट आउनुभयो?' भन्दै दाइ आफैंले कुरा शुरु गरे। बाटो छेउकै कच्ची घर अधिकारी थरका उनै दाइको रहेछ। घरमाथिदेखि खोला किनारसम्मैको जग्गा देखाउँदै आफ्नो खेतीको बारेमा कुरा गरे उनले। उनका छोराहरु दुबै 'बजार'तिर-एकजना लाचोक र अर्का पोखरा बस्दा रहेछन्। छोराहरुकी आमा पनि एउटा छोरासंग बस्दीरहिछन्। दाइलाईचाहिँ शहरले तान्न सकेनछ र एक्लै खेतबारी, गाईबस्तु र गोबरमाटोसंग खेलेर बसेका रहेछन्।

'खेती गर्न गाह्रो छ। जे लगाएपनि तस्करले केहि बाँकी राख्दैन।----' दाइले प्रयोग गरेको 'तस्कर' शब्दले एकछिन अलमल्यायो मलाई। कुरा गर्दै जाँदा बुझियो 'तस्कर' भनेर उनले बालीनाली खाइदिने बाँदर, मृग, दुम्सी आदिलाई भनेका रहेछन्। 'तस्कर' शब्दको यस्तो प्रयोग पहिलोपटक सुनेकोले अनौठो र रमाइलो लाग्यो। ठिकै हो, अर्काको मेहेनतमा चोरी गर्नेहरु तस्करने हुन्। तर यी त चेतना नभएका जनावर भए, यहाँ मान्छेलेनै मान्छेको मेहेनतको फल चोरी गर्छन् र पो समस्या छ।

पहाडका गाउँहरुमा 'तस्कर'को यो समस्या निकै बढेको छ अचेल। पहाडमा जंगल र जंगली जनावर बढेका छन्, यो धेरै राम्रो कुरा हो तर गाऊँलेका बालीनालीलाई बाँदर, मृग, दुम्सी आदिजस्ता जनावरबाट जोगाउन गाह्रो हुँदै गएको छ। बलियो तारबार गर्न पनि महंगो पर्छ, फेरि तारबारले मृगजस्ता जनावरलाई रोक्न सकेपनि बाँदरलाई रोक्न सक्दैन। पहाडका बारीहरु भिरालो जग्गामा हुन्छन्, खेत पनि सामान्यतया स-साना फोगटाहरु हुन्छन्। यसैले खेतीपातीको शैलीलाई बदल्नुको विकल्प छैन। सुरक्षित ठाउँमा अन्न, तरकारी आदि खेती गर्ने र असुरक्षित ठाउँमा जनावरले आँखा नलगाउने अलैंची, अदुवा, चिया, जडीबूटीहरु आदि लगाउन सकिन्छ।

ती दाइले पनि आफ्नो जग्गाको केहि भागमा अलैँची खेती शुरु गरीसकेका रहेछन्। अलैंचीको बजार, मूल्य आदिका बारेमा हामीसंग पनि सोध्दै थिए। 'मूल्य राम्रै छ जस्तो लाग्छ, बजार ब्यवश्थापनका लागि गाउँपालिकालाई अनूरोध गर्नुहोस्।' हामीले भन्न सक्ने यतिनै थियो।

दाइसंग छुट्टिएर हिँडियो। बाटोमा एक-दुई ठाऊँमा ऐंसेलु पाक्न थालेको पनि भेटियो। दुई-चार टोप्रा खाइयो पनि। कतैकतै गुराँसका बोट पनि भेटिए तर गुराँस एकदम थोरै मात्र बाँकी थियो। काफलका बोट पनि देखिए बाटोमा।

एकछिनपछि संघर्ष चोक आइपुग्यो। चोक नजिकै घरका दाइलाई किन यो चोकको नाम संघर्ष चोक राखेको हो भन्दा केहि जवाफ पाइएन। सशस्त्र द्वन्द्वकालमा यो भेग माओवादीहरु लुक्ने ठाऊँ थियो, त्यसैसंग जोडिएको हुनसक्छ वा अरुनै कुनै कारण पनि हुनसक्छ, रामजाने।


यहँबाट अगाडि बढेपछि फेरि जङ्गलको बाटो शुरु भयो। घलेलबाट हिँडेबाटै मैले पर्यटन बोर्डको पुस्तिकामा दिइएका ल्वाङ्गको होम स्टेका दुइटा नम्बरमा फोन गरिरहेको थिएँ, उठेको थिएन। जंगल पसेपछि एउटाबाट फोन आयो, बोनी गुरुङ्गजीको रहेछ। मैले हामी ल्वाङ्गतिर आउँदैगरेको र क्यानोनिङ्ग गर्न चाहन्छौं भनें। 'तपाईँहरुले ढिलो गर्नुभयो, हिजोसम्म आएको भएपनि गराउँथे, आज बाट त हाम्रो मर्मत-सम्भार शुरु भयो। तीन-चार दिनपछि मात्र फेरि शुरु हुन्छ।' बोनीजीको कुराले हामीलाई अलि-अलि निराश बनायो। खानाका लागि भने उहाँले आफ्नै घरमा व्यवश्था गर्न लगाइदिन्छु भन्नुभयो। उहाँ आफैंभने क्यानोनिङ्गको मर्मतसम्भारमा ब्यस्त हुने भएकाले भेट हुन सक्ने भएन।

ल्वाङ्ग गाऊँ पस्नासाथ 'बोनी गुरुङ्गजीको घर कता हो?' भनेर सोध्दा एकजनालाई भाइलाई हाम्रो साथ लगाइयो बोनीजीको घर देखाउनका लागि। भाइ आफैं पनि क्यानोनिङ्गको मर्मतसम्भारबाट फर्केका रहेछन् र एकछिनपछि फेरि त्यतै जाँदै रहेछन्। भाइका अनुसार दश जनाको समूहमा क्यानोनिङ्ग गर्न आउने हो भने क्यानोनिङ्गको शुल्कबाटै हरिचोकबाट लाने-ल्याउने र खानाको समेत सुविधा उपलब्ध हुने रहेछ। क्यानोनिङ्गका लागि असार-साउनतिर १० जनाको समूह बनाएर आउनुपर्ला भन्ने सोच बन्यो हाम्रो त्यसपछि।

बोनीजीको घर निकै व्यवश्थित रहेछ। सुविधाजनक होम स्टे लाग्थ्यो घर। हामी त्यहाँ पुग्दा पूर्वी यूरोपीयन जस्ता लाग्ने एक जोडी थिए। पछि कुनै दिन ल्वाङ्ग बास बस्ने गरी आइयो भने यहि घरमा आउनुपर्ला भन्ने लाग्यो।

ल्वाङ्ग पूरै गाऊँ पनि घलेल भन्दा सफा र सम्पन्न लाग्थ्यो।

बोनीजीकी अर्धाङ्गिनीको विनम्र र न्यानो आतिथ्यले मन प्रफुल्ल भयो। कालो कफी पिएर पौने घण्टाजति गफ गरेर बसियो। त्यसपछि खाना आईपुग्यो, गज्जबको स्वादिलो थियो।

खाना खाएपछि झोला त्यहीँ छोडेर ल्वाङ्गको चिया बगानतिर उक्लियौं। उकालोमा एकजना गुरुङ्ग दिदी भेट हुनुभयो। दिदीको माइती ल्वाङ्ग र घर घान्द्रूक रहेछ। छोरी जन्मेको केहि समयपछि लोग्नेले सौता हालेपछि दिदी आफ्नी छोरी लिएर माइत आउनुभएछ र छोरीलाई एक्लै हुर्काउनुभएछ। छोरी अहिले १४-१५ की भइसकिछन् र उनले पढाइमा खासै मन नदिएकोमा दिदी चिन्तित हुनुहुन्थ्यो। दिदीका दाजुभाइ यूकेतिर रहेछन् र उनीहरुको जग्गाको चियाखेती सबै दिदीको रेखदेखमा रहेछ। 'जिन्दगीमा साह्रै धेरै दु:ख गरेको छु!' भन्नुहुन्थ्यो दिदी र उहाँलाई हेर्दा त्यो स्पष्ट देखिन्थ्यो। तर दिदी असाध्यै रसिली र ठट्टा गरीरहनुपर्ने हुनुहुन्थ्यो। आफ्नो जिन्दगीका सारा पिडाहरुलाई यसैगरी हाँसखेल र ठट्टाहरुका सहारामा जित्नुहुन्छ होला दिदीले।

चियाका बुट्यानहरुको माझमा बसेर दिदीसंग केहि तस्बीर पनि लियौं हामीले।




चिया बगानबाट लाचोक, घाचोक भेग स्पष्ट देखिन्छ।


चिया बगानबाट झरेर खानाको पैसा तिरेर हामी बिदा भयौं।

अलिकति तल आइसकेपछि फर्केर हेर्दा ल्वाङ्ग यस्तो देखियो।


हिँडेर खोरामुख आएर चिया खाइयो। लुम्रे, घलेल र ल्वाङ्गमा नपाएको दूध यहाँचाहिँ पाइयो र दूधचियाको तलतल मेटियो :)

साथीको मामा जिप लिएर पोखरातिरै जानुहुँदै रहेछ, एकछिनमै त्यतै आइपुग्नुभयो।
--------------------
यस्तै रह्यो यसपालिको नयाँ वर्षे यात्रा।


April 05, 2018

महिलामाथि विकराल हिंसा

वर्ष २०७४ भरी हरेक दिन जसो महिलामाथि भएका जघन्य हिँसाका खबरहरु सञ्चारमाध्यमहरुमा आइरहे।

नारी दिवसकै दिन कैलालीमा राधा चौधरीमाथि भएको अत्यन्त बर्बर अत्याचार र त्यसलाई रमिता मानेर हेरीरहेको समाजलाई देखेपछि हामी एक्काइसौं शताब्दीको कुनै सभ्य देश हौं भन्ने कुरा असम्भव लाग्छ। एकजना रमिते ‘बुद्धिजीवि’ले उक्त घटनाको भिडियो युट्युबमा नराखेको भए शायद यो यातनाकाण्डले चर्चै पाउने थिएन र राधा चौधरीमाथि त्यस दिन भएको बर्बर यातना उनी स्वयं र अरुमाथि दोहोरिइरहने थियो। उक्त घटनापछि उजूरी लिन नमानेको प्रहरी प्रशाशनलाई पनि हाइसञ्चो हुने थियो। अर्कोतिर, यति जघन्य अपराधलाई देखेको नदेख्यै गर्न सक्ने ‘अति ब्यस्त’ मेयर ममताप्रसाद चौधरीले पनि राधा चौधरीलाई दुई चार हजार ‘दिलाईदिएर’ मिलापत्र गराउने थिए र एक्काईसौं शताब्दीको एक ‘प्रगतिशील’ नेपाली नेताको कर्तव्य पूरा गर्ने थिए। विगतमा यसै गरी यातना खपेका कैयन् राधा चौधरीहरुको वास्तविक कथा यहि हो।

प्रधानमन्त्रीसम्मले चासो राखीसकेपछि यस पटक राधा चौधरीलाई न्याय मिल्ला कि भन्ने आशा गर्न सकिन्छ। तर हाम्रो राज्य र राजनीतिको चरित्रलाई हेर्दा धेरै आशावादी हुने ठाउँ भने छैन। राधा चौधरीमाथिको क्रूर यातनालाई समाजको विस्मृतिमा जान नदिनका लागि र दोषीलाई सजाय दिलाउनका लागि निरन्तर खबरदारी आवश्यक छ।

जघन्य महिला हिँसाको सूचि घट्नुको साटो बढीरहेछ। यो एक्काइसौं शताब्दीको समाजवादतिर हिँडेको भनिएको देशमा बोक्सीको आरोपमा यातना दिइने घटनाहरु अझै नियमित छन्। अर्कोतिर, यो वर्ष शायदै कुनै दिन थियो जुन दिन बलात्कारका घटनाहरु नघटेको होस्।  यतिखेर, बलात्कार पछि हत्या गरिएकी एउटी अबोध छोरीको लाश अस्पतालमा सडीरहेछ, त्यस्तै अबोध अर्की छोरी अस्पतालको शैय्यामा जीवनमरणको दोसाँधमा छिन्, धेरै छोरीहरुमाथि पराइबाटमात्र होइन अत्यन्त निकटका नातेदारहरुबाटै दुर्व्यबहार र बलात्कार भइरहेछ, ४-६ महिनाका बच्चीहरु समेत सुरक्षित छैनन्। कामबाट फर्कीरहेका महिलाहरुलाई अपहरण गरेर सामूहिक बलात्कार गरिएको छ, छात्राहरु आफ्नै शिक्षकबाट असुरक्षित छन्, अशक्त किशोरीलाई हप्तौं बन्धक बनाएर बलात्कार गरिएको छ, केटा साथीले झुक्याएर सामूहिक बलात्कारमा पारेका छन्, खेतमा काम गर्न गएका छोरीबुहारीहरु सुरक्षित छैनन्, आफैंले अनाथाश्रम चलाएर त्यहिँका बालिकामाथि बलात्कार गरिएको छ, हजुरआमाको उमेरका महिलाहरुमाथि दुर्व्यबहार भएको छ। सञ्चार माध्यमका आँखा पुगेका यी केहि घटनाहरु प्रतिनिधिमूलक मात्रै हुन्, धेरै घटनाहरु बाहिर आउनै पाउँदैनन्, स्थिति वास्तवमै कहालीलाग्दो छ। यो स्थितिमा यो समाजको एक सदस्यको रुपमा आफ्नो अस्तित्वप्रतिनै धिक्कार भन्न मन लाग्छ। हाम्रो समाज कसरी यति पतित भयो र यति धेरै घटना घटीरहँदा पनि राज्य किन यस्तरी संवेदनहीन छ, हामी किन संवेदनहीन छौं?

सामाजिक रुपले उत्पीडित र आर्थिक रुपले विपन्न महिलाहरु जहिले पनि यातना र हिँसाको शिकार बन्ने गरेका छन्। बोक्सीको अभियोगमा यातना खप्ने समाजको सबैभन्दा तल्लो खुट्किलोमा रहेका यस्तै विपन्न महिलाहरु छन्। अहिले अचाक्ली बढीरहेको बलात्कारका घटनाहरुमा पनि यहि वर्गका महिला र बालिकाहरु बढी  परेका छन्। विशेष गरी, विपन्न परिवारका बालिकाहरु यतिखेर सबैभन्दा ठूलो जोखिममा देखिन्छन्। यिनीहरुको सुरक्षाको लागि राज्यसंग कुनै सोच र योजना भएको देखिँदैन।

यी सबै घटनाहरु पश्चात दोहोरिएको हाम्रो राज्यको प्रवृत्ति र समाजको प्रतिकृया हेर्‌यो भने झन् कहाली लाग्छ। महिलामाथि हुने विभेद र हिंसालाई गरिने ‘बौद्धिक समान्यीकरण’ ले पनि निराशा बाहेक केहि बढाउँदैन।

बलात्कारका घटना हुन् वा बोक्सीको अभियोगमा यातना दिइएका घटना हुन्, शुरुमा प्रहरीले उजूरी दर्ता गर्नै मान्दैन, जाहेरी लिँदै लिँदैन। सञ्चारमाध्यममा चर्चामा आएपछि वा ‘माथि’बाटै दबाब आएमात्र जाहेरी दर्ता हुन्छ। विगत केहि समय यताका हरेक घटनाहरुलाई हेर्दा प्रहरीभित्र यो प्रवृत्ति झाङ्गिईसकेको देखिन्छ। किन यस्तो हुन्छ? प्रहरी किन यति संवेदनाहीन छ? यस्ता घटनालाई दाम कमाउन सकिने ‘भन्सार’का रुपमा हेर्न थालिएको त होइन? हो भने त्यो भन्दा ठूलो बिडम्वना अरु के हुनसक्छ?

हालैको एक घटनामा, काममा गएकी आफ्नी श्रीमती घर नआइपुगेपछि खोजिदिनका लागि याचना गरीरहेको श्रीमानसंग ‘तेरी स्वास्नी राम्री थिई, कसैले लग्यो होला!’ भन्ने घटिया मजाक गर्ने प्रहरी जनताको रक्षक हुन्छ कि भक्षक? ती महिला सामूहिक बलात्कारको शिकार भइछन् र केहि दिनपछि झण्डै मृत अवश्थामा भेटिईन्। पुलिसको बोलीले उनीमाथि पुलिसकै कुदृष्टि रहेछ र कुनै दिन उनी पुलिसकै सामूहिक बलात्कारमा पर्न सक्ने थिइन् भन्ने सम्भावना देखाउँदैन।

दोश्रो, समाजका ठालू र दलीय नेताहरुको कथित ‘मेलमिलाप’कारी चरित्र हो। पीडितलाई केहि पैसा दिएर दबाब र धम्कीका भरमा उजूरी फिर्ता लिन बाध्य पारिन्छ। जघन्य अपराधका घटनाहरुलाई पैसाले छोपछाप पार्ने यो प्रवृत्तिले पीडकको मनोबल झन् बढ्छ र पीडित झन् असुरक्षित हुन्छन्। यस्तो दण्डहीनताले समाजलाई कता लाँदैछ भनेर सोच्नुपर्ने हो नेता भनाउनेहरुले, तर सोच्दैनन् किनभने उनीहरुलाई समाजको चरित्र बदल्नुभन्दा पनि दुर्गन्धित समाजलाई गिजोलेरै फाइदा लिन सजिलो लाग्छ।

ब्यापक रुपमा सञ्चारमाध्यममा छाएपछि राधा चौधरीमाथिको यातनाको घटनालाई लिएर प्रधानमन्त्रीसम्मले बोल्नुपर्ने अवश्था आयो तर सबै घटनाहरु यसरी सञ्चारमाध्यममा आउने संयोग मिल्दैन। यदि हाम्रो राज्ययन्त्र साँच्चै जनताको लागि हो भने यस्ता घटनाका दोषीलाई कारवाही गर्न प्रधानमन्त्रीको तहसमम पुग्नै पर्दैन, स्थानीय प्रशाशन र प्रहरीलेनै गर्न सक्छन्। राज्यका स्थानीय संयन्त्रहरु अलिकति चनाखो हुने हो र तिनले दण्डहीनतालाई काखी नच्याप्ने हो  भने यस्ता घटनाहरु दोहोरिने सम्भावना पनि न्यून हुँदै जान्छ। तर विविध कुत्सित स्वार्थका कारण यातना र बलात्कारका यस्ता घटनाहरुलाई हाम्रो देशको स्थानीय राजनीति र प्रशाशनले देखेको नदेख्यै गर्दिन्छ। दलका कथित भातृसंगठनहरुको वास्तविक चरित्र पनि यस्तै बेलामा देखिन्छ। राधा चौधरीलाई यातना दिइएको बारेमा केहि नबोलेका एमालेको भातृसंगठनहरुले मेयर चौधरीमाथि आक्रमण हुँदाचाहिँ जुलूशै निकाले। मेयरमाथिको आक्रमण ठिक भन्न खोजिएको होइन, तर मेयरलाई आक्रमण हुँदा बोल्न सक्ने यी भातृ संगठनहरुले राधा चौधरीमाथिको यातनाका बारेमा पनि बोल्नुपर्ने होइन? देशको प्रतिपक्षी दल काङ्ग्रेसका भातृ संगठनहरु पनि यो जघन्य अपराधका बारेमा मौन रहे तर त्यसको केहि दिनपछि पक्राउ परेका गुण्डा नाइके गणेश लामाको रिहाइ माग्दै बनेपा बजार तोडफोड गरे। दिनदिनै यति धेरै बलात्कारका घटनाहरु भइरहँदा पनि कुने पनि दलका कुनै पनि भातृ संगठनले एक शब्द बोल्नु पनि आवश्यक ठानेका छैनन्, दोषीलाई कारवाहीका लागि सरकारलाई दबाब दिने त कुरै छाडौं। कसका लागि राजनीति गर्छन् यी दलहरु?

समाजको संवेदनहीनता झन् कहालीलाग्दो छ। कार्यस्थल र बस आदिमा महिलामाथि हुने दुर्ब्यवहारमात्र होइन, बलात्कारजस्ता जघन्य अपराधलाई समेत वास्तै नगर्ने प्रवृत्ति विकसित हुँदै गएको छ। यस्ता जघन्य अपराध जुन व्यक्तिमाथि भएपनि त्यो समाजमाथिकै हो, आफैंमाथिको हो भन्ने चेतना न्यूनतम पनि छैन। राधा चौधरीमाथिको यातनालाई सिनेमा जसरी हेरेर मनोरञ्जन लियो समाजले। यता राजधानीमा एउटी बलात्कृत बालिकालाई अस्पताल लैजानका लागि उनकी आमाले हारगुहार गर्दा समेत छिमेकीले सुनेको नसुन्यै गरे। किन यति बिघ्न स्वार्थी र संवेदनाहीन बनेको हो हाम्रो समाज? यतिको परपीडक र पतित समाज दुनियाँमा अन्त कतै छ होला?

बलात्कार र यातनाका घटना हुनासाथ ‘महिला अधिकारकर्मी कहाँ छन् खै?’ भन्दै औंला ठड्याउने अर्को प्रवृत्ति पनि मौलाएको छ यो देशमा। ट्विटर र फेसबुकमा डेरा जमाएर बसेका यस्ता धेरैको कुरा सुन्दा लाग्छ यी बलात्कार र यातनाका घटनाहरु महिला अधिकारकर्मीले गरे-गराएका हुन्। यो समूहमा यो समाजका बुद्धिजीवि, अष्पष्ट ‘नागरिक समाज’का केहि स्वघोषित सदस्यहरु र आफूलाई राजनीतिकर्मीका रुपमा चिनाउन चाहनेहरु समेत छन्। महिलामाथि हुने सबै प्रकारका हिँसा र अत्याचारको दोष थोपर्ने ‘बलिको बोको’को रुपमा यो समूहले महिला अधिकारकर्मीलाई पाएको छ। राधा चौधरीमाथिको यातना युट्युबमा हेरेपछि आफूजस्तै रमिते समाजलाई गाली गर्नुको सट्टा यो समूह महिला अधिकारकर्मीलाई सराप्न थाल्छ, जब बलात्कारीहरु खुलेआम बजारमा घुमेको समाचार आउँछ तब यो समूह ‘राज्य खै? प्रशाशन खै?’ भन्नुको सट्टा ‘महिला अधिकारकर्मी खै?’ भनेर चिच्याउँछ, आफ्नै आँखाअगाडि महिला हिंसाको घटना घटे पनि आफूले केहि गर्नुको सट्टा हतपत फेसबुक र ट्विटरमा पसेर ‘नारीवादी खै?’ भनेर कराउँछ। महिला अधिकारकर्मी आफैं राज्य होइनन्, प्रहरी-प्रशाशन होइनन्, उनीहरुले गर्न सक्ने भनेको सचेतना फैलाउने र पीडितलाई न्याय दिलाउन सहजीकरण गर्ने हो जुन उनीहरुले गरीरहेकै छन्। यति सामान्य कुरा यी मानिसहरुलाई थाहा नभएको अवश्य होइन तर कतै न कतै दोष थोपरेर आफू पानीमाथिको ओभानो देखिनु परेको छ उनीहरुलाई।

यो समूह महिला अधिकारकर्मीको छविलाई ‘डलर खेती गर्ने’ र ‘पाँचतारेमा डिनर खाने’का रुपमा स्थापित गर्न कस्सिएर लागेको छ। राधा चौधरीमाथिको यातनापछि ‘नारी दिवसको कार्यक्रम पाँचतारेमा गर्नुको सट्टा गाउँमा गरेको भए यस्तो हुँदैनथ्यो!’ भनेर उपदेश दिनेहरुको एक हूलनै निक्लियो। त्यो दिन पाँचतारेमा कार्यक्रमहरु भए-भएनन् मलाई थाहा भएन तर सञ्चार माध्यममा आएका समाचारहरुलाई आधार बनाएर हेर्ने हो भने त्यो दिनका अधिकांश कार्यक्रमहरु कतै शहरका सडकमा भएका देखिए, कतै गाउँका चौतारीमा भएका देखिए र कतै जीर्ण सामुदायिक भवनका कोठाहरुमा भएका देखिए। फेरि, कुनै कार्यक्रमविशेष पाँचतारेमै हुनु आफैं पनि ठूलो कुरो हुँदै होइन। यस्तो ‘इमेज’लाई मलजल गर्ने काममा मेडिया पनि पछि पर्दैन, ‘कतै नारी दिवस, कतै मलको भारी’ जस्ता शीर्षकमा समाचार पस्केर। समाचारको शीर्षक हेर्दा यस्तो लाग्छ कतै नारी दिवस मनाएकै कारण अन्त कतैका महिलाले मलको भारी बोक्नु परेको हो।

‘डलर खेती’कै कुरा गर्दा पनि, कसले गरेको छैन ‘डलर खेती’? सबैभन्दा ठूलो डलर खेती त यो देशमा सरकारलेनै गरेको छ? महिला अधिकारकर्मीहरुमाथि डलरखेतीको गाली बर्साउने महोदयहरुले सरकारको डलरखेतीको हिसाबकिताबमा कहिल्यै प्रश्न उठाएका होलान्? फेरि यो देशमा ‘डलर’ कसका नाममा आएको छैन? जातिका नाममा, क्षेत्रका नाममा, धर्मका नाममा सबै नाममा ‘डलर’ आएको छ। महिला अधिकारको क्षेत्रमा पनि विदेशबाट आएको पैसा लागेको होला तर त्यो नै पनि के कुनै जघन्य अपराध हो? त्यो ‘डलर’ लक्षित क्षेत्रमा प्रयोग नभई दुरुपयोग गरिएको छ भने छानबीन गर्न, कारवाही गर्न राज्यका निकायहरु छैनन्?

अर्को प्रवृत्ति छ सामान्यीकरणको। उच्च संवैधानिक ओहदामा बसीसकेका ‘व्यक्तित्व’हरु समेत ‘महिलाको शत्रु महिलानै हो।‘ भन्ने खाले बनिबनाउ निष्कर्ष दिएर यो समस्याको भद्दा सामान्यीकरण गर्दिन्छन् मानौं महिलाका समस्या भनेका सासु-बुहारीका झगडा मात्र हुन्। बुहारीले जिउँदै जल्नुपर्ने र छोरी भ्रुणको हत्या हुनेसम्मको स्थिति के महिलाकै कारणले मात्र आएको हो? दाइजो नल्याएको निहुँमा आफ्नो लोग्ने र छोरासंग मिलेर बुहारीको जिऊमा आगो झोस्ने कुनै अनपढ सासुले यो कुकृत्य आफ्नै लहडले मात्र गरेकी हुन्? वर्षैपिच्छे गर्भपतन गराएर आफ्नो शरीरलाई जीर्ण बनाउने यो देशका बुहारीहरुले रहरले, मनोरञ्जनका लागि त्यसो गरेका हुन्? के यो समाजमा एउटी महिलाको कुनै पनि निर्णय जानेर वा नजानेर, प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष- पुरुषसत्ताले निर्धारण गरेका नियमकानून र संस्कारको सीमाभन्दा बाहिर जानसक्छ? के हाम्रो समाजले महिलामाथि थोपरेका बाध्यताहरुको यति सजिलो सामान्यीकरण सम्भव छ? हजारौंमा एकाध अपवाद होलान् तर महिलाको वास्तविक स्थिति देखाउने ऐना ती अपवाद हुन् कि आम रुपमा जारी रहेका महिलामाथिका हिंसा र विभेदहरु हुन्?

सामान्यीकरणको अर्को ‘प्रगतिशील’ रुप छ, महिला हक अधिकारका कुरालाई सम्पत्ति पारपाचुकेको अधिकारमा लगेर टुङ्ग्याइदिने। ‘महिलाले सम्पत्ति पाइसके, सबथोक पाइसके, तैपनि किचकिच गर्न छोड्दैनन्!’ भन्न थालिएको छ र सम्पत्तिमाथिको कागजी हकलाई सबै विभेदको अन्त्यका रुपमा ब्याख्या गर्ने प्रयास भइरहेको छ। सम्पत्ति माथिको हकनै कागजबाट पूर्ण रुपमा ब्यवहारमा उत्रिन अझै लामै समय लाग्ने देखिन्छ भने बाँकी विभेद त जस्ताको तस्तै छन्। कानूनमा जातीय विभेद हटेको यति लामो समय भइसक्दा त हाम्रो समाज जातीय विभेद समाप्तिको दिशामा साह्रै थोरै मात्र अगाडि गएको उदाहरण हाम्रो आँखै अगाडि छ। यसैले, महिला समानता र सशक्तीकरणको मुद्दा सम्पत्तिमै मात्र सीमित हुन सक्दैन। आमाको गर्भमै हत्या छोरीकै हुन्छ-छोराको हुँदैन। स्याहारसुसारमा छोरा र छोरीमा विभेद हुन्छ। शिक्षादीक्षाको सवालमा पनि पहिलो प्राथमिकतामा छोराहरु पर्छन्, एकदम सम्पन्न र शिक्षित परिवारमा पनि सूक्ष्म तहमा यो चिन्तन अझै हावी छ। बाटोघाटो र कार्यस्थलमा पुरुषले महिलामाथि मानसिक र शारीरिक हिंसा गर्नु सामान्य छ। शिक्षित र सक्षम महिला पनि पुरुषको दाँजोमा विभेदमा पर्नैपर्ने सामजिक र राजनीतिक संयन्त्र छ हाम्रो। त्यो सामाजिक र राजनीतिक संयन्त्रले गाउँ-टोलका उपभोक्ता समितिदेखि नीतिनिर्माणका तह र उच्च राजनीतिक नियुक्तिसम्म पुरुषको अत्यधिक बहुमत सृजना गर्छ।

हालैका चुनावहरुपछि ठूलो संख्यामा स्थानीय तहमा पुगेका भनेका महिलाहरुको भूमिका कति प्रभावकारी हुन्छ हेर्न बाँकी छ तर यसमा पनि नेतृत्वदायी पदमा अत्यन्त थोरै मात्र महिलाहरु छन्। संसदमा ३३ प्रतिशत प्रतिनिधित्वको बाध्यकारी प्रावधानलाई षडयन्त्रपूर्वक प्रतिनिधिसभामा कम भएपनि हुने गरी तोडमोड गरिएको छ।  मन्त्रीमण्डलमा महिलाको सहभागिता अत्यन्त कम गराइएको छ, प्रदेश प्रमुख त एकजना पनि महिला छैनन्। यसैले नीतिनिर्माणमा महिलाको हस्तक्षेप चाहेजति सशक्त हुन नसक्ने स्थिति बनेको छ।

हजारौं वर्षको पुरुषप्रधान सत्ताले तोकेका संस्कार र अन्धविश्वाशलाई साथ दिनेगरी नयाँ नयाँ पूर्वाग्रह र भद्दा सामान्यीकरणपनि थपिएर महिला अधिकारको लडाईँ झन् जटिल हुन पुगेको छ। महिला अधिकारको सवाल सम्पत्तिको मात्र होइन मानवोचित सम्मानको हो, यो लडाइँ महिलाको मात्र होइन, पुरुषको पनि हो र समग्र समाजकै हो भन्ने मान्यता समाज र राज्यसंयन्त्रमा स्थापित नहुञ्जेल हिँसा र यातनाको यो विकराल स्थितिको अन्त हुने देखिँदैन।
---------------------------------------------------*-----------------------------------------------------------------


(यो लेख छापिदिने अनूरोधका साथ एउटा राष्ट्रिय दैनिकमा पठाएको थिएँ। कुनै जवाफ पनि आएन र छापिएजस्तो लागेको पनि छैन।)